LÒ MỔ: TRONG CON MẮT MỘT NHÀ PHÊ BÌNH

Nguyễn Quang Thiều

Trường ca Lò Mổ của tôi ra mắt đã được hơn một năm. Hôm qua, tôi bất ngờ nhận được bài viết ngót 10.000 từ về trường ca này của nhà phê bình văn học, tiến sỹ Lê Hồ Quang. Chị lặng lẽ mua sách của tôi, lặng lẽ đọc và lặng lẽ viết.

Tôi không thể giấu được sự xúc động trước một thái độ như thế với thơ và thơ của cá nhân mình . Có một số tác giả đã viết về Lò Mổ của tôi như nhà thơ Nguyễn Đức Tùng, nhà thơ Mai Văn Phấn, nhà thơ Trần Lê Khánh, hoạ sỹ Lê Thiết Cương. Cho đến bây giờ, khi các "cung bậc cảm xúc" của người đọc có vẻ dịu đi một chút thì tôi mới đưa các bài viết về Lò Mổ lên. Mục đích là thêm một cái nhìn về một tác phẩm và để ai đó quan tâm đời sống văn học thì tham khảo.

Riêng với bài viết của Lê Hồ Quang, tôi phải dựa vào cấu trúc của bài viết để chia nhỏ ra và đưa lên vì bài rất dài. Lê Hồ Quang đã mang một cái nhìn khoa học cùng một một tâm thế điềm tĩnh khi tiếp nhận một văn bản nghệ thuật để chiếu rọi và gọi tên hệ thống cấu trúc, biểu tượng, hình ảnh, ngôn từ và những yếu tố liên quan đến một văn bản nghệ thuật ấy.

Sau khi đưa bài viết của Tiến sỹ Lê Hồ Quang, tôi sẽ đưa tiếp bài viết của một số tác giả khác.

Tên bài viết của Tiến sỹ Lê Hồ Quang là CẤU TRÚC MỘT ÁC MỘNG.

Xin cám ơn Tiến sỹ Lê Hồ Quang và trân trọng giới thiệu tới những ai quan tâm.

PHẦN 1

CẤU TRÚC MỘT ÁC MỘNG

 "Chúng ta phải đi qua đêm tối này" ( Chương 18 : HÃY ĐỨNG DẬY)

1. LỜI MỞ

Trong lời mở đầu Lò Mổ, Nguyễn Quang Thiều khẳng định: “Viết chỉ là một hành động mang tính cá nhân. Ngay cả khi những trang viết được công khai với bất cứ hình thức nào cũng chỉ là hành động của cá nhân. Tôi “cá nhân hóa” toàn bộ Lò Mổ”.

Nhưng viết có thực chỉ là một hành động cá nhân? Tôi nghĩ, nếu xét về bản chất sáng tạo, viết đúng là một hành động cá nhân, bởi trong quá trình viết, tác giả luôn thể hiện nhãn quan, bút pháp và quan niệm riêng về thế giới. Tuy nhiên, khi tác giả cất tiếng nói bằng ngôn ngữ thơ, ngôn ngữ nghệ thuật, họ đã đồng thời tham gia vào một quy ước giao tiếp cộng đồng đặc thù. Một khi tác phẩm bước vào đời sống văn học, nó phải tuân thủ các quy tắc giao tiếp xã hội và chấp nhận những phản ứng trái chiều từ cộng đồng tiếp nhận, diễn giải. Khi đó, từ một hành động cá nhân, viết đã trở thành một hành động xã hội.

Việc Nguyễn Quang Thiều nhấn mạnh tính cá nhân của hành động viết, tính chất “ác mộng” của Lò Mổ và khẳng định “tôi không có hy vọng tìm được cơ hội để chia sẻ câu chuyện này với ai khác ngoài tôi” không chỉ là một cách nói mang tính trữ tình (dù “nói” bằng các ẩn dụ thống thiết là phong cách quen thuộc của nhà thơ này). Có lẽ, sự tiếp nhận trái chiều từ phía độc giả đã được ông lường trước, trước khi trình ra “cơn ác mộng” của mình. Trên thực tế, khi chính thức ra mắt vào cuối năm 2024, Lò Mổ đã gây ra những tiếp nhận trái ngược khá gay gắt. Những tranh cãi xung quanh tập trường ca này có lúc bị đẩy lên đỉnh điểm, buộc tác giả phải lên tiếng nhờ pháp luật can thiệp . Trước đó, tập Sự mất ngủ của lửa (xuất bản năm 1992, nhận Giải thưởng Hội Nhà văn năm 1993) của ông cũng gây ra những tranh luận gay gắt tương tự trong giới chuyên môn và độc giả nói chung ... Có thể nói, đấy là cách để tác giả vạch ranh giới và xác lập một giao ước đọc/ tiếp nhận với độc giả. Điều này vừa cho thấy quan niệm cá nhân của ông về hành động viết, hé lộ cấu trúc hình tượng đặc biệt của tác phẩm, đồng thời thể hiện sự trải nghiệm và hiểu biết về một cộng đồng diễn giải phức tạp mà ở đó sự viết và sự đọc không phải bao giờ cũng tương thích. Tôi nghĩ hành vi tự giới hạn này không phải xuất phát từ sự kiêu hãnh về phẩm chất cá nhân của cái tôi nghệ sĩ (Tôi là con chim đến từ núi lạ/ Ngứa cổ hát chơi - Xuân Diệu) hay ý thức về quyền uy tuyệt đối của chủ thể trong sáng tạo (Ở đây tôi là vị hoàng đế đầy đủ quyền uy - Thanh Tâm Tuyền), mà là một sự tự phòng vệ thì đúng hơn (thực tế những gì xảy ra sau khi cuốn sách ra đời cũng chứng thực rằng sự phòng vệ này là đúng). Mặt khác, ngược lại với mong muốn của tác giả (“tôi không muốn ý chí can thiệp vào cơn mộng mị của tôi”), nó cho thấy một cơ chế kiểm soát/ tự kiểm soát mang tính lí trí rất rõ. Dĩ nhiên, một khi còn phải nói về viết như một nỗ lực “vượt thoát khỏi tự do” thì như một nghịch lí, ta thấy rõ hơn lúc nào hết, cả sự thiếu tự do lẫn sự kiềm tỏa đáng ngại của những thiết chế văn hóa, xã hội đang công khai hoặc ngầm ẩn chi phối đời sống sáng tạo.

Tôi muốn xem Lời mở đầu này như một bộ phận hữu cơ của trường ca Lò Mổ, đường viền ngoài nhưng sắc nét, giàu tính hiện thực của “ác mộng” về thế giới “mà tôi đang sống” (Nguyễn Quang Thiều). Nó là một đề dẫn, một gợi ý, một khuyến nghị đáng quan tâm trước khi độc giả bước vào thế giới của Lò Mổ.

2. THẾ GIỚI MỘNG DU

Không ngẫu nhiên mà Lò Mổ được viết hoa cả hai chữ - đó là một không gian biểu tượng. 18 chương ứng với 18 đề mục/ tiểu chủ đề, đều có tính tượng trưng, gợi mở về một hành trình đời sống, cũng là một hành trình ý thức. Bắt đầu từ một câu hỏi về thực tại/ hành động sống của con người - Có phải chúng ta tội lỗi và kết thúc là lời kêu gọi thức tỉnh - Hãy đứng dậy.

Không khí của Lò Mổ gợi ấn tượng tựa như Dante khi bước vào cổng Địa ngục trong trường ca Thần khúc của Dante Alighieri:

 “Qua khỏi đây là xứ thảm sầu,

Qua khỏi đây là đau thương vĩnh viễn!

Qua khỏi đây là thế giới của bọn người vô vọng!

... Hỡi chúng sinh khi bước vào đây, hãy vứt lại mọi niềm hy vọng!

            (Địa ngục - khúc III, Nguyễn Văn Hoàn dịch)

Nếu trong Thần khúc, hành trình của nhân vật Dante bắt đầu từ Địa ngục, qua Luyện ngục và cuối cùng đến Thiên đường, thì trong Lò Mổ, hành trình của người kể chuyện bắt đầu từ chương 1, với câu hỏi ám ảnh - Có phải chúng ta tội lỗi; tiếp đến, Chương 2 - 15 (từ Mộng du, … Thư gửi mẹ) là hành trình mộng du trong cõi Lò Mổ, và phần cuối gồm Chương 3 - 18 (Phán xử, Lời cầu xin, Hãy đứng dậy), nói về sự sám hối và thức tỉnh.

Hình tượng trung tâm của tác phẩm là Lò Mổ và xung quanh là bộ ba hình tượng Bò - Ruồi - Người. Bò vừa là nạn nhân của Đồ tể - người, vừa là hình ảnh đồng dạng đau khổ của con người. Ruồi là hiện thân của sự suy đồi và thối rữa, kẻ sống trên máu, phân và xác chết, đóng vai trò tòng phạm, chứng nhân, kẻ đeo bám và kẻ phán xử của Địa ngục. Con người hiện diện trong nhiều vai, là Chàng và Nàng, hoá thân của Adam và Eva, thủy tổ loài người, trong đời sống trần gian lạnh giá; là chủ lò mổ và Đồ tể, nhưng cũng là người viết nên văn bản Lò Mổ và văn bản - đời sống này…

Nếu dừng lại ở hệ thống tên tác phẩm, các tiểu mục, những hình tượng ẩn dụ được tô đậm, phóng đại, được “nói lớn” (đại ngôn) một cách cố ý, không khó khăn gì để nhận ra ý nghĩa tượng trưng và cả những “thông điệp” tư tưởng được gửi gắm trong đó. Tuy nhiên, không dừng lại ở bộ khung ý tưởng hoặc đề mục, tác phẩm đã dẫn dắt ta vào một thế giới của đời sống rộng mở, trùng phức, với lớp lớp suy tư chồng chất và vô số các hình ảnh, hình tượng đan dệt từ nhiều chất liệu đời sống, văn hóa, nghệ thuật, thơ ca, tôn giáo, tâm linh… Ở đó, những sự vật, con vật, con người hay hành động cụ thể thoắt trở thành một chỉ dẫn, một ám dụ siêu thực, huyền nhiệm.

Lò Mổ không phải là một biểu tượng tượng tĩnh, bất động. Nó được hình dung như một cõi giao thoa giữa sự sống và cái chết, sự kết thúc và sự tái sinh, ánh sáng và bóng tối, cái xấu và cái đẹp, cái ác và cái thiện. Nó cũng được hình dung như một hành trình, một chuyến “Mộng du”, một “Sân ga thời gian”, điểm gặp gỡ giữa chiều đi và chiều đến, quá khứ, hiện tại và tương lai. Không - thời gian ấy vừa là một địa điểm thực tại (một Lò mổ có thực, ở một cánh đồng ngoại ô), vừa là một biểu tượng của cõi đời, cõi người bất định. Hành trình vào Lò Mổ cũng là hành trình đi vào cõi nhân gian đáng sợ, ở đó, cái tôi chủ thể “nhận ra một cái gì đó mà tôi chưa từng nhìn thấy, chưa từng xảy ra trước đó” và bản thể của anh ta bị lay động đến tận gốc rễ. Tương tự Dante trong trường ca Thần khúc, nhân vật Chàng có một vai trò đặc biệt. Xét về mặt nội dung, anh ta là người dẫn đường, kể chuyện, hướng dẫn độc giả. Xét về mặt cấu trúc, nhân vật này là yếu tố kết nối tất cả các hình tượng, nhân vật, câu chuyện, các lời thoại, các phần/ đoạn của trường ca vào một chỉnh thể, tạo nên sự liền hơi, liền mạch trong cảm xúc, giọng điệu tác phẩm.

( hết Phần 1)

* Những bức tranh đưa theo các phần của bài viết này nằm trong bộ tranh 18 bức có tên là NGUYỆN CẦU, màu nước và tổng hợp, khổ trung bình là 110 x 130cm)

Nguồn: Nguyễn Quang Thiều FB