James và Những Sự Kiện Đằng Sau Giải Pulitzer 2025

Đặng Thơ Thơ

Khi cuốn tiểu thuyết James của Percival Everett đoạt giải Pulitzer cho thể loại tiểu thuyết năm 2025, quyết định này dường như là một sự lựa chọn đương nhiên và thích đáng. Trước đó, James đã nhận được sự hoan nghênh nhiệt liệt của giới phê bình, giành nhiều giải văn chương danh giá như Giải Sách Quốc Gia và Giải Kirkus cho tiểu thuyết năm 2024.

Trên bề mặt, tác phẩm James tái hiện lại “Những Cuộc Phiêu Lưu của Huckleberry Finn,” cuốn truyện nổi tiếng của Mark Twain, với những diễn biến tương tự, bối cảnh tương tự, trên lộ trình xuôi dòng sông Mississippi của Jim/James và Huck. Nhưng giữa hai truyện là hai thế giới nội tâm hoàn toàn khác. Cách kể chuyện khác. Những trải nghiệm khác. Trong việc định hình và cấu trúc lại tác phẩm của Twain, Everett đã lật ngược góc nhìn về các sự kiện trong “Huckleberry Finn,” kể lại câu chuyện bằng ngôi thứ nhất lạnh lùng nhưng đầy sức mạnh, bằng giọng của Jim/James – người nô lệ bỏ trốn trong tiểu thuyết. Nếu từ góc nhìn của Huck, những cuộc phiêu lưu của họ trên chiếc bè trôi dọc sông Mississippi phần lớn là những trò đùa vui, thì từ góc nhìn của Jim /James – gần như mỗi giây đều là những khoảnh khắc nghiêm trọng đến chết người. Jim của Mark Twain mù chữ, James của Everett là một độc giả đáng sợ, người hiểu rằng Kinh thánh là công cụ của những kẻ áp bức; người đã đọc và có những cuộc đối thoại nội tâm kéo dài với Jean-Jacques Rousseau, Voltaire và John Locke, về chế độ nô lệ, bản sắc, sự tự do. Về bản chất, tác phẩm James đã đảo ngược một câu chuyện quen thuộc của Mỹ, trao tiếng nói và quyền tự chủ cho một nhân vật thường bị gạt ra rìa trong nguyên tác. James là sự đối chất và phê phán bối cảnh lịch sử Hoa Kỳ cũng như tương quan quyền lực của màu da và ngôn ngữ trong lịch sử văn chương Mỹ. Một mặt nào đó, việc ban giám khảo chọn James, ngoài mục đích đề cao các giá trị văn chương và nhân bản, còn như một tuyên bố chính trị trước sự áp chế của chính quyền Trump về các vấn đề dân quyền và nhân quyền, mà việc xoá bỏ chính sách DEI (Đa dạng, Bình Đẳng, Hoà Đồng) mà một ví dụ nổi bật.

Tuy nhiên, trên thực tế, cuốn James lại không phải là ưu tiên hàng đầu của năm thành viên trong ban giám khảo thể loại tiểu thuyết giải Pulitzer. Theo tiết lộ của người tham dự vào quy trình thảo luận nội bộ (với yêu cầu giữ kín danh tính), tác phẩm James thậm chí còn không nằm trong ba cuốn trong vòng chung kết. Vậy mà, trong một bước ngoặt gây ngạc nhiên, giải thưởng cuối cùng đã thuộc về Everett sau khi hội đồng tuyển chọn Pulitzer không thể đạt được đồng thuận về ba tác phẩm mà ban giám khảo tiểu thuyết đề nghị: Headshot của Rita Bullwinkel, Mice 1961 của Stacey Levine và The Unicorn Woman của Gayl Jones.

Thông thường, một trong ba tác phẩm lọt vào chung kết sẽ được chọn để trao giải. Nhưng năm nay không có cuốn nào nhận được đa số phiếu của 17 thành viên trong hội đồng tuyển chọn. Trong trường hợp này, hội đồng có thể quyết định không trao giải tiểu thuyết cho năm 2025, như đã có lần xảy ra trong một vài trường hợp hiếm hoi. Hoặc họ có thể bỏ phiếu để biểu quyêt tác phẩm thứ tư, là tác phẩm dự khuyết theo đề nghị của ban giám khảo.

Trong trường hợp năm nay, hội đồng đã chọn bỏ phiếu để biểu quyết cuốn James, tác phẩm thứ tư, đã được đệ trình như một phương án bổ sung vào đầu năm 2025. James cuối cùng đã nhận được đa số phiếu cần thiết.

Việc James đoạt giải không phải do hội đồng tuyển chọn tự ý áp đặt quyết định, mà là kết quả của một cơ chế dự phòng trong trường hợp hội đồng tuyển chọn Pulitzer gặp bế tắc với danh sách do ban giám khảo đề cử.

Năm 2012 không có giải thưởng Pulitzer tiểu thuyết vì hội đồng tuyển chọn không thể đồng thuận về tác phẩm xứng đáng đoạt giải– đây là một quyết định gây nhiều tranh cãi trong giới văn chương. Năm 2015, cũng có bốn tác phẩm lọt vào vòng chung kết tiểu thuyết, với giải thưởng thuộc về All the Light We Cannot See của Anthony Doerr.

Tuy vậy, một số nhà bình luận đã bày tỏ sự hoài nghi về quy trình năm nay. Trong một bài viết đăng trên trang mạng Literary Hub, nhà văn Drew Broussard đặt vấn đề với hội đồng Pulitzer khi có “ba tác phẩm gây tiếng vang lớn của ba nhà văn nữ vào chung kết trong cùng một năm, vậy mà cuối cùng cuốn tiểu thuyết của một tác giả nam lại chiếm hầu hết mọi sự chú ý.”

Nhà phê bình Emre, người giữ vai trò chủ tịch ban giám khảo tiểu thuyết năm nay, đã chuyển ý kiến trên đến hội đồng tuyển chọn Pulitzer. Một uỷ viên trong hội đồng Pulitzer cho biết họ không có quyền tiết lộ các cuộc họp kín trong nội bộ. Một vài thành viên ban giám khảo từ chối bình luận về ý kiến của Drew Broussard. Ban giám khảo giải thưởng tiểu thuyết năm nay gồm các nhà văn Bryan Washington, Jonathan Lethem, Ayana Mathis và Laila Lalami. Họ đã đọc và thẩm định khoảng 600 cuốn sách để chọn ra bốn cuốn mà họ cảm thấy đáp ứng các tiêu chuẩn của giải thưởng là “tác phẩm hư cấu xuất sắc của một tác giả người Mỹ, ưu tiên viết về đời sống Mỹ.”

Emre đã trình bày một số quan điểm thẳng thắn trên Instagram về tình trạng đáng nản của thị trường sách Mỹ. Bà viết: “Tình hình ngành xuất bản Mỹ hiện không mấy lạc quan; do bị chi phối bởi thị hiếu và truyền thông đại chúng –và khi những nguồn tài trợ, như NEA (National Endowment for the Arts), biến mất –thị trường sách sẽ càng trở nên suy yếu: đơn điệu, trì trệ, thiếu chuyên nghiệp, và rẻ tiền.”

Ba tác phẩm lọt vào chung kết cho một cái nhìn thoáng qua về khuynh hướng thử nghiệm đang thịnh hành ở vùng ngoại vi trong văn học Mỹ.

Headshot của Bullwinkel, kể về tám nữ võ sĩ quyền Anh thiếu niên ở Nevada, được nhà phê bình Dwight Garner của tờ New York Times ca ngợi là “cuốn hút đến nỗi đôi khi người đọc cảm thấy như họ đang đồng sáng tác nên câu chuyện.” The Unicorn Woman của Gayl Jones, một trong những nhà văn nữ da đen có ảnh hưởng nhất của Mỹ, là câu chuyện kỳ ảo về một cựu chiến binh Thế chiến II đem lòng yêu một phụ nữ da đen có một chiếc sừng xoắn ốc mọc ra từ trán và làm việc trong một gánh xiếc kỳ dị. Mice 1961 của Levine là cuốn tiểu thuyết về hai chị em mồ côi qua giọng kể của người quản gia. Trong bài phê bình trên tờ Washington Post, tiểu thuyết gia Lydia Millet gọi Levine là “một nghệ sĩ trình diễn tài ba về văn chương hư cấu, pha trộn giữa chủ nghĩa hiện sinh Pháp và sự hài hước phá cách.”

Là một trong ba tác giả vào chung kết nhưng không được tuyển chọn, Levine bác bỏ những suy đoán và chỉ trích về những diễn biến bất ngờ của giải thưởng tiểu thuyết năm nay. Bà lưu ý trong một email rằng, vào thời điểm các sáng kiến đa dạng và nguồn tài trợ của chính phủ dành cho nghệ thuật đang gặp nhiều trở ngại, giải Pulitzer đại diện cho sự chính trực – một phẩm chất đáng trân trọng.

“Cuốn sách của Percival vô cùng quan trọng xét trên khía cạnh này,” Levine viết trong một email. “Đây có thực sự là lúc để bận tâm về vấn đề chính trị giới tính trong một giải thưởng văn chương hay không?”

Đặng Thơ Thơ (nguồn: Da Màu)

Ảnh: Đặng Thơ Thơ, ngoài cùng bên phải (nguồn: DM)