NHẬN ĐƯỢC VÀ GIỚI THIỆU: KHẾ IÊM, THANH XUÂN, TÂN HÌNH THỨC

Bất ngờ nhận được món quà quý của nhà thơ Khế Iêm, từ California, vui mừng giới thiệu với các bạn.

Trong hình là tập thơ Thanh Xuân và tờ báo giấy “câu lạc bộ thơ” Tân Hình Thức.

Trân trọng cám ơn nhà thơ Khế Iêm.

“Khế Iêm sinh năm 1946 (khai sinh 1947) tại Lê Xá, Vụ Bản, Nam Định. Học Luật tại Sài Gòn. Sống tại Mỹ. Sáng lập và chủ biên Tạp chí Thơ tại California 1994-2004. Hiện nay anh chủ trương tờ báo giấy thơ tân hình thức Việt được nhiều người tìm đọc.

Tác phẩm: Hột huyết (kịch, Sàigòn 1972), Thanh xuân (Thơ, California 1992), Lời của quá khứ (Truyện, California 1996), Dấu quê (Thơ, California 1996), Tân hình thức, Tứ khúc và những tiểu luận khác (Tiểu luận, California 2003), đồng tác giả và chủ biên tập Thơ Kể, Poetry Narrates (Tan hinh thuc publishing, 2009).

Khế Iêm nổi tiếng như người khởi xướng và, đến nay vẫn tiếp tục, như cây viết lý luận chính yếu của phong trào thơ Tân hình thức Việt. Về sáng tác, anh cũng là một trong vài nhà thơ quan trọng nhất của phong trào này. Trước đó, thời kỳ cổ điển và thơ tự do, thơ Khế Iêm ít được biết tới hơn nhưng không phải là anh không có những bài thơ được yêu mến. Chúng phần nào là tiền đề để anh bước vào con đường thi pháp mới. Như một người sáng tác, anh có những thuận lợi của nhà thơ có kinh nghiệm lâu năm, viết nhiều thể thơ, đọc nhiều, nhưng vì thế anh cũng có những gánh nặng khác trên vai: toàn bộ lý luận về thơ Tân hình thức, sự triển khai và sự áp đặt của nó đối với một nhà lý thuyết.

Những người đọc kỹ thơ Khế Iêm trước đây sẽ ngạc nhiên thấy rằng trong thời kỳ đầu anh vốn không phải là người nặng về tự sự và mô tả, với khuynh hướng đi sâu vào chi tiết và khuynh hướng yêu thích tính chính xác vốn phổ biến trong các truyền thống phương Tây. Như vậy, có thể xem Tân hình thức là một bước ngoặt trước hết với thẩm mỹ của nhà thơ. Có lẽ nhiều người đã từng gặp những khúc quanh như thế, nhưng chỉ một số người trong số họ, những tài năng có lẽ, mới kịp đột ngột rẽ đường vào khúc quanh ấy. Thơ Khế Iêm đầy rẫy những chi tiết thời thơ ấu, thời mới lớn, ký ức chiến tranh, chiêm nghiệm lẽ đời và tuổi già. Những yếu tố chính trị trong thơ anh chỉ thấp thoáng hiện diện nhưng sẽ trở đi trở lại. Những đề tài được ưa thích của Khế Iêm như quan hệ giữa người và người, thân phận, quê hương, không phải là những đề tài khác thường. Vì vậy, khi trở thành chất liệu của thơ Tân hình thức, cố gắng cần thiết của nhà thơ trở nên rất lớn để có thể biến chúng thành các phương tiện hữu dụng.

Thơ Tân hình thức, như nhiều lần được anh và các nhà thơ đồng hành định nghĩa, bao gồm những đặc tính như: tính truyện, tính lập lại, ngôn ngữ đời thường, tính vắt dòng, vần điệu. Có lẽ cần thêm rằng tính chất vui chơi và tính chất huyền bí cũng tạo nên những phẩm chất cốt lõi khác. Là một phong trào nặng về hình thức nghệ thuật, cho đến nay thơ Tân hình thức nói chung, của nhiều tác giả, và thơ của riêng Khế Iêm, đang cho thấy những khả năng tiềm tàng và những giới hạn dễ thấy của nó. Đó là vì sao trong dư luận phê bình có hai khuynh hướng, khen và chê, đối với Tân hình thức.

Năm 2014, một hội thảo khoa học về thơ Tân hình thức được dự định, bởi tạp chí Sông Hương ở Huế và tổng biên tập Hồ Đăng Thanh Ngọc, cũng là một nhà thơ Tân hình thức, chứng tỏ sức lan tỏa của phong trào này ở hải ngoại và trong nước. Hội thảo không thực hiện được, nhưng đã trở thành, một cách đầy ấn tượng, việc ra mắt một tuyển tập song ngữ dày dặn, công phu, mỹ thuật (*), chứng tỏ sự hiện diện của cả hai khuynh hướng ủng hộ và nghi ngại này, và cả hai đều mạnh mẽ.

Xét thuần túy về mặt nghệ thuật, các phản hồi khen chê có thể được các nhà thơ đồng hành với Khế Iêm sử dụng để điều chỉnh. Gần đây một số nhà thơ đã có khuynh hướng mở rộng các ranh giới của nó, tiếp cận những đề tài xã hội và chính trị, mới, đi sâu vào các khuynh hướng tâm linh, làm phong phú thêm ưu điểm ngôn ngữ của Tân hình thức.

Nhà thơ Đỗ Quyên, một trong những người theo dõi khách quan và sát sao phong trào Tân hình thức, cũng như theo dõi nhiều vận động thơ ca khác, đã nhận xét như sau:

“Đây cũng là lần đầu tiên trong sự phát triển văn học Việt Nam, một trào lưu thi ca – có lý thuyết bài bản, có tranh luận sôi nổi, có thời gian thử thách, có ảnh hưởng dư luận và nhất là có thực hành sáng tác rộng khắp trong và ngoài lãnh thổ quốc gia – đã được cộng đồng văn học chấp nhận về học thuật. Trong môi trường lý luận, phê bình và sáng tác văn nghệ Việt Nam lâu nay chưa có tập quán trường/ phái/ nhóm, đây nên được xem là bước chuyển đổi lớn…

Một cách tương đối, nếu xem hành trình sáng tác theo 4 bậc thang – Cách mạng (Cải cách) thơ: cần văn hóa, thời đại mới, thông qua chủ nghĩa, triết thuyết mới; Cách tân (mở đường) thơ: cần thi pháp mới, tạo khuynh hướng mới; Đổi mới thơ: bằng bút pháp mới tạo lối viết mới; Sáng tạo thơ: qua phong cách mới với thủ pháp mới – thì Thơ Tân hình thức Việt ở bậc thang Cách tân.”

Phong trào Tân hình thức Hoa Kỳ có lẽ đã chọn được người đại diện xứng đáng của mình trong ngôn ngữ Việt, không những đại diện mà thậm chí còn nâng lên, ở một nhà thơ với sự xẻ đôi giữa một bên là khuynh hướng cách tân về phong cách và ngôn ngữ, một bên là khuynh hướng trữ tình và vần điệu cổ điển.”

NĐT

(Xin trích lại vài dòng trong tuyển tập 40 năm thơ Việt hải ngoại, đã đăng trên Văn Việt.)

TỰ CA

Mở mắt

Nhấp nháy nghi, hồn nhiên

Rơi trên thềm, ruộng đồng chảy mật

Chưa bao giờ nước và đất thành bùn

Chưa bao giờ điêu linh là mộng

Ta khởi từ đời thật có

Chạy đi rồi về gió tất tưởi

Chiều xa chôn hờ thây ngoài non

Đợi nhau từng giờ bướm thổn thức

Dừng lại con quay quẻ may rủi

Dắt tay bước qua cầu nước mắt

Thở dài

Cười

Tiếng hùng hổ

Nhè nhẹ rừng lời buông bông lơn

Nhát cuốc

Cỏ, hẳn nhiên chết

Cho nhanh ngày mầm héo xơ xác

Vay trả ngàn kiếp muôn biến đổi

Ta ca thiêm thiếp quê mùa thơm.

XUÂN TÙ

Gửi TPK

Lửa mắt, hôn tóc sao

Chảy và khóc

Lời kinh mưa

Như trái tim kịch, lòng co quắp

Như bất ưng chiều run phiêu linh

Như chim bay qua rừng hát huyên náo

Ta, sâm thương nguồn gió đau đớn

Bên quán xưa men rượu còn chờ

Thây man di có tiếng hờn oán

Sông cuối sông về, hoa tinh mơ

Ngăn ngắt quanh ngực núi càn rỡ

Khuya liếp tranh hồn quê siêu sinh

Ta cắn răng cùng đá gầm rú

Trong nước trôi ngoài trăng lân tinh

Soi, bỗng nhiên dòng nỗi lam lũ

Đang cuốn đi từng cơn phiếm du

Thiêm thiếp hơi gặm miếng tình cũ

Bao phế hưng ta mùa xuân tù.

DẤU QUÊ

phà vào lũ mục

tử bằng đất nung

với tay nhón cái phôi

pha với khói

tí tách

con mắt góc xếch

mé trong thế giới hai mặt một lời

(ai ở ngoài lời)

vẽ lại hình dạng đã thành quen

thói

phẩy con đường làm đôi

không biết lối nào có dấu quê

cũ

CON MÈO ĐEN

Con mèo đen có linh hồn và chiếc

xương sườn của tôi, mỗi buổi sáng thức

dậy không bao giờ rửa mặt, mỗi buổi

sáng thức dậy không bao giờ đánh răng;

con mèo đen có đôi mắt bằng đất

sét, mở ra và nhắm lại, hay cứ

mở ra và không bao giờ nhắm lại,

trong lúc lên thang xuống thang, mang theo

linh hồn và chiếc xương sườn của tôi,

mà quên rằng, tôi đã sống những ngày

hôn ám biết bao, tự thuở nào và

tại sao thì tôi đành chôn kín, trong

cái túi đựng đầy những đoạn chú thích,

được lượm lặt từ rất nhiều mẫu chuyện,

để cấu thành câu chuyện về con mèo

đen, mang linh hồn và chiếc xương sườn

của tôi; dĩ nhiên, đó là con mèo

đen có đôi mắt bằng đất sét, chứ

không phải bất cứ đôi mắt nào khác;

mù đặc, trong lúc lên thang xuống thang.

NGƯỜI ĐÀN BÀ SAU 40 NĂM

Người đàn bà 40 tuổi trở

về sau 40 năm cuộc chiến

tàn nơi một đất nước xa lạ

xa lạ như đứa trẻ sinh ra

không biết mình là ai trong cuộc

đời 40 năm mập mờ ký

ức bà đi tìm bà hay bà

đi tìm ai ôi chao bà đi

tìm câu chuyện về người đàn bà

đã sinh ra bà và ném bà

vào một thế giới không phải của

bà nhưng bà chỉ gặp một Sơ

già từng cưu mang những đứa trẻ

mồ côi và cho họ một cuộc

đời khác khác với cuộc đời họ

đã sinh ra Sơ ngỡ ngàng Sơ

không nhận ra bà bà không nhận

ra Sơ đã 40 năm qua

rồi Sơ kể kể đi kể lại

những hoài niệm cất giấu sau cuộc

chiến tàn bà là đứa trẻ được

đưa tới trại trẻ mồ côi từ

bệnh viện bệnh viện nơi trú ẩn

của sự sống và cái chết cuộc

đời của người đàn bà đã sinh

ra bà và cứ thế huyễn hoặc

này vùi vào huyễn hoặc khác cuộc

đời này vùi vào cuộc đời khác

những dấu tích phôi pha đủ để

Sơ già già hơn qua năm tháng

nhưng vẫn chồng chất những mảnh đời

bất hạnh của những đứa trẻ mồ

côi rồi Sơ lại kể kể đi

kể lại như thể sợ mất đi

đứa con thất lạc nay đã về

nhà trong cuộc hành trình 40

năm sau cuộc chiến tàn bà trở

về nơi bà đã ra đi nay

bà lại ra đi đến nơi đã

trở về bà là ai là ai

là câu hỏi mãi đeo đẳng nơi

bà dù cho là có 40

năm sau nữa.

*Theo bản tin “Ngày về của đứa trẻ trong Chiến dịch Không vận Trẻ em 1975”, nguồn Khampha.vn, câu chuyện sơ tán của Julie Davis từ Sài Gòn tới Seattle, Mỹ, vào năm 1975.

NẮNG VÀNG

Tôi đứng ở bãi đậu

xe nhìn bâng khuâng một

vùng nắng vàng (và trong

lúc này) tôi không biết

tôi là nắng hay nắng

là tôi con đường phía

trước một hướng ra biển

còn hướng kia lên đồi

cả hai nơi đều có

những ngôi nhà đắt tiền

nhưng những ngôi nhà đắt

tiền thì có liên hệ

gì tới tôi có lẽ

là do sự liên tưởng

từ con đường con đường

dẫn tới những ngôi nhà

đắt tiền bây giờ nắng

đã xóa đi ký ức

và cái nghĩ của tôi

cũng đã rời xa tôi

lờ mờ tôi không còn

biết tôi đang ở đâu

và đi đâu bởi tôi

là nắng chỉ khi nào

nắng rời xa tôi lúc

đó ký ức và cái

nghĩ trở lại thì may

ra tôi mới trở lại

tôi nhận ra nơi tôi

đến và đi (chẳng mấy

chốc) bóng tối tiễn đưa

ánh sáng và bãi đậu

xe sẽ lấp lánh lấp

lánh đủ sắc màu nên

tôi không muốn lãng phí

giây phút nào ở với

nắng lúc này tôi không

làm gì ngoài ngó quanh

lác đác bóng người len

lỏi qua những hàng xe.

TÂN HÌNH THỨC VÀ CÂU CHUYỆN KỂ

Khi tôi ngồi uống cà phê ngoài lề

đường và kể lại câu chuyện đã được

kể lại, từ nhiều đời mà đời nào

cũng giống đời nào, mà lời nào cũng

giống lời nào, về người đàn bà và

đàn con nheo nhóc (nơi góc phố được

gọi là chỗ chết, nơi góc phố được

gọi là chỗ sống), kẻ những đường kẻ

bằng than đen; gãy góc, xấu xí như

cái bóng trong tấm hình cũ, như dĩ

nhiên hôm nay ngày mai ngày mốt, như

thế thôi thì thế thôi, biết đâu chừng

nhưng người đàn bà và đàn con nheo

nhóc, vẫn kể lại câu chuyện đã được

kể lại, như người khác đã từng kể

lại, dù chẳng để lại gì ngoài câu

chuyện đã kể, bởi câu chuyện đang tự

kể lại, và không ai, ngay cả người

đàn bà và đàn con nheo nhóc, bước

ra ngoài câu chuyện đã được kể lại.

NGƯỜI ĐÀN BÀ

Người đàn bà ngủ với người đàn ông

không phải chồng của mình, trong căn phòng

không phải căn phòng của mình, với cái

tôi không phải cái tôi của mình, vào

buổi tối không giống buổi tối nào (vào

buổi tối không khác buổi tối nào), giữa

nhà ga đầy muỗi mòng và nước đái

ngựa, nhai lại bất cứ thứ gì có

thể nhai lại, bôi xóa bất cứ thứ

gì có thể bôi xóa, ném vào đống

đồ đạc cũ, mảnh báo cũ, kể về

nỗi nhọc nhằn đồi trụy; xỏ chân vào

đôi guốc mộc, và bước qua ngưỡng cửa,

để đi tìm người chồng nơi những người

đàn ông không phải chồng của mình. Biết

thế thì. Thôi thế thì. Người đàn bà

đánh mất quá khứ, hay quá khứ đã

tàn phai, thất thiệt, từ hàng trăm năm

trước, rằng đã có một thời, đã có,

“một thời áo trắng xa xôi”. Người đàn

bà quay gót, trở về căn phòng không

phải căn phòng của mình, với cái tôi

không phải cái tôi của mình, dửng dưng,

như sự thật chẳng bao giờ có thật.

———————

* “Một thời áo trắng…”: Lời nhạc của Trầm Tử Thiêng

TẾT Ở NEW YORK

Năm cũ không bước qua

năm mới vì năm mới

vốn thông thương với năm

cũ trong lúc lũ tết

và lũ tuyết ập xuống

mái nhà ôm lấy nhau

không chịu tan ra chẳng

khác nào năm cũ nằm

ôm lấy năm mới nhì

nhằng không thể bước qua

nhau mãi cho đến lúc

giật mình thức giấc bởi

tiếng động của cái lạnh

làm se da thay cho

tiếng pháo nhắc tới tết.

20/2/2015

MẸ KHỔ

Mẹ già đã gìa ngồi

còng lưng bên gánh hàng

rong nơi góc phố bụi

mờ những bước chân qua

mẹ chờ gì và mẹ

chờ ai không mẹ không

chờ gì và mẹ không

chờ ai ngòai nỗi buồn

canh cánh từ thuở khai

sinh mẹ còn gì và

mẹ còn ai không mẹ

không còn gì mẹ không

còn ai ngòai lũ con

đứa lang bạt kỳ hồ

đầu đường xó chợ đứa

vợ bỏ đi hoang lặn

lội tìm trầm nơi rừng

sâu núi thẳm một sớm

tin về xảy chân đã

thành thiên cổ không ai

nuôi mẹ vậy mẹ nuôi

ai mẹ nuôi lũ cháu

còn thơ mồ côi mồ

cút bữa đói bữa no

trong vòng tay mẹ bà

ơi bà ơi mẹ như

chiếc lá đổi màu năm

cùng tháng tận ngồi đây

kẻ qua người lại không

ai thấy mẹ mẹ không

thấy ai rồi một hôm

mẹ nghe lũ chim non

quang quác đầu nhà kêu

trong hoang sơ mẹ

không kịp về cơn đau

ập đến mang xác mẹ

đi đi đâu về đâu

bà ơi bà ơi ngày

đi vào đêm mẹ không

kịp về mẹ ngồi bên

đường mẹ ngồi chết khô

bên gánh hàng rong người

đi kẻ ở phố vẫn

như xưa chỉ không còn

cuộc đời mẹ khổ bà

ơi bà ơi bà ơi

bà ơi đi đâu về đi.

KẺ VIẾT

Những kẻ viết – như tôi –

sống với những nhân vật

của họ mà nhân vật

của họ thì vốn dĩ

là những mẫu người thật

đủ mọi dạng hình được

bỏ vào những tình huống

do họ tạo ra theo

kiểu cách của họ những

nhân vật của họ trở

thành những con rối dần

dần những con rối lại

biến chính kẻ viết thành

những con rối con rối

trong những con rối ô

hay thế giới của những

con rối cứ thế và

cứ thế phiêu bạt phiêu

bạt những con rối chữ

nghĩa lộn xộn với những

con rối cuộc đời và

trong cái mớ bong bong

của hoài nghi kẻ viết

đi đâu về đâu cuối

cùng rồi cũng chỉ là

kẻ viết có khác gì

những con người khác luẩn

quẩn trong những thế giới

khác nhiễu nhương và nhiễu

nhương nhưng nhiễu nhương thì

nhiễu nhương những kẻ viết –

như tôi – làm sao có

thể thoát ra khỏi cái

viết và chỉ có thể

mãi mãi là kẻ viết

vất vưởng trong cái viết.

NHỮNG CÁI TÔI BUỒN

Nếu sự thực chỉ là ảo tưởng

và thực tại trùng trùng lớp sóng

phế hưng trong tình huống như vậy

tôi bị đẩy ra ngoài lề tôi

là con chữ những bản văn không

thể khác và không thể khác và

thế là tôi có thể cắt dán

tôi tải lên lấy xuống nén lại

gửi đi tách lìa giữa tôi và

tôi những cái tôi được tạo ra

từ tâm trí tôi những cái tôi

ký hiệu những cái tôi viết lời

tuyên ngôn những cái tôi viết lời

cổ động những cổ động rỗng không

những cái tôi dị dạng méo mó

những cái tôi nổi trôi trên mạng

lưới trời những cái tôi phẳng những

cái tôi bị tâm trí dày xéo

những cái tôi bị tâm trí xâm

lăng dựng thành kịch bản kịch bản

ở ngoài mọi kịch bản tôi là

tù nhân của tâm trí tôi và

những người khác là tù nhân của

tâm trí khác y như tôi vậy

đẩy con người tới bờ vực lãng

quên và bây giờ tôi đang ngồi

bên song cửa ngó ra ngoài thấy

le lói ánh trăng soi và ngẫm

lại nếu con người chỉ là hư

cấu những bản văn thì tôi cũng

chỉ là bản sao của vô số

những bản sao tôi những chiếc bóng

nói nói và nói chi nhiều (vì

sự thật chẳng bao nhiêu.)

(*) Kỷ Yếu Hội Thảo Tuyển Tập Tiểu Tuận “Thơ Tân Hình Thức Việt: Tiếp Nhận Và Sáng Tạo”/ Sông Hương Magazine Workshop Summary “Vietnamese New Formalism Poetry: Reception And Creativity”, Tạp Chí Sông Hương, Huế, 2014