THUYỀN VIỆT PHÁP ANH

LE FLEUVE HẬU

traduit par Bảo Chân

La nuit sur le fleuve Hậu, la lune décroissante jetait une lueur pâle sur la façade de l'eau, les vagues clapotaient doucement contre la coque. D’un moment à l’autre, une volée flottante d’oiseaux nocturnes frôlait nos têtes, leurs ailes déployées dans la lumière lunaire. D’un moment à l’autre, des chauves-souris virevoltaient dans l'obscurité telles des âmes errantes revenues rendre visite aux anciens amis. Nous nous murmurions à l'oreille des histoires glanées auprès des gens du fleuve. Quand la surveillance se relâchait, on nous permettait de monter sur le pont pour prendre l'air. Parfois, une petite barque passait, et le chef de l’équipage l’appelait pour faire de l’approvisionnement. L'ambiance du Têt était animée, les chants sur le fleuve, le bruit des moteurs, les rires et les cris des vendeurs résonnaient d'une vie à moitié réelle, à moitié rêvée. Une femme assise sur la barque raccommodait la chemise déchirée de son mari, comme si elle se trouvait dans une cuisine d'un paisible village. Liên Hương me tendait les derniers quartiers d'orange. Un homme massait le dos endolori de son vieil ami. Quelqu'un racontait ses souvenirs du Têt d'antan. Le parfum capiteux du jasmin émanait dans l’air dont on ne voyait les fleurs nulle part sur le pont, le vent en aurait-il transporté d'une petite maison sur la berge, des fleurs fraîchement écloses n’étant appréciées par personne. Ces heures magnifiques, cette nuit de lune descendante, pure et claire comme un dernier don de la terre natale, évoquaient le souvenir d'un âge d'or chéri. Des années avaient passé. Je ne gardais plus dans mon cœur que quelques souvenirs du clapotis des vagues, de la voix chantante sur le fleuve, des rires et des pleurs des enfants, de la silhouette de la femme cousant la chemise de son mari sur le pont, du parfum enivrant du jasmin emporté par le vent.

L'eau coulait à flots, par endroits les vagues s’élevaient, scintillant des lumières des rives. Le vent frais soufflait en rafales sur l'eau, la barque glissait silencieusement comme un cachalot sombre et désorienté. J’entendais de la musique s’échapper d'une certaine gargote sur la berge. À mesure que la nuit avançait, le vent se levait, seuls quelques jeunes hommes arpentaient le pont ; j’essayais de grimper pour respirer l'air frais, mais j’étais repoussé au passage devant le poste de contrôle. Les pas lourds des soldats de garde résonnaient sur le pont, tout juste au-dessus de nos têtes, des questions, des rires, le cliquetis des armes chargées. Le bateau poursuivait sa route dans la nuit, le bruit du moteur était masqué par le fracas croissant des vagues qui s’écrasaient contre la coque. Devant moi, un couple d'amoureux était assis, serré l'un contre l'autre, adossé à la barque. Au-dessus de nous, la lune commençait à monter, je me rendais compte que c’étaient les premiers jours du printemps, la lumière de la lune et quelques étoiles éclairaient la surface du fleuve, le vent bourdonnait dans mes oreilles, le chant d’un oiseau nocturne fendait le ciel, se répandait sur le fleuve, comme un adieu.

Je prends tes mains, j’y retrouve force et réconfort.

Je me retournai. Cần Thơ s’étendait sur la rive droite du fleuve Hậu, les lumières illuminaient un coin de l'horizon. Au commencement, il y avait eu un fleuve, puis le fleuve s’était divisé en deux branches, Sông Tiền et Sông Hậu, donnant naissance à un immense et fertile delta. Plus nous étions heureux, plus nous nous dirigions vers le fleuve. Aller vers le fleuve pour retrouver nos racines. Pour retrouver la liberté perdue. Les choses n’atteignaient jamais leur fond, au creux du gouffre renaissait toujours un commencement, la décrépitude engendrait, l'opulence déclinait.

Nous avons accompli une étape sans faute. Tu as peur ?

J'ai peur.

N'aie pas peur. On ne va pas mourir.

On va se faire arrêter ?

Non. On s’échappera.

On ne mourra pas, n'est-ce pas ?

Non.

Tu ne me quitteras plus jamais ?

Non. Nous nous parlions peu désormais, absorbés par une réflexion plus profonde sur le chemin devant nous. Les conversations superficielles étaient comme des amours superficiels, tel un bavardage avec un inconnu attendant le bus : on s’en tenait aux commentaires sur la pluie et le beau temps, aux questions convenues, et tandis que l'autre parlait, notre regard se perdait au loin, guettant le bus qui arrivait. De même dans la vie : les relations et les amours qui manquaient de profondeur ne pouvaient mener à des conversations intenses. Quand l'un ouvrait son cœur comme on laissait la porte d'une pièce entrouverte, l'autre y pénétrait, plus profondément, plus lointain, plus intimement. Ce faisant, on laissait tant de choses derrière soi pour en découvrir d'autres. Sans aucune promesse. Il en allait de même pour la liberté : elle était un choix. Je croyais que tout irait bien. L’odyssée commençait ainsi. Il n’y avait plus rien à craindre.

Le temps était clément. Les jours de traque et d'arrestation étaient passés. Je serrais la main de Liên Hương. Cette main chaude et humide qu’elle laissait immobile dans la mienne. Ces jours de peur et d'anxiété nous avaient épuisés tous les deux ; si nous n’avions pas pu monter sur ce grand bateau aujourd'hui, nous nous serions effondrés. Dans les canaux du Sud, il existait de nombreux types et tailles de bateaux, selon la topographie des voies navigables. Le xuồng ba lá était fait de trois planches assemblées, il glissait rapidement car son fond était plat et il flottait près de la surface de l'eau. Il y avait des bateaux à rames et des bateaux à moteur. Le ghe tam bản avait généralement un toit, il était long et large. Le plus grand ghe bầu pouvait naviguer sur les grands fleuves, fendant l'eau avec force. Le ghe chài était très grand, sa cale servait de lieu de repos, et le pont était couvert pour se protéger de la pluie et du soleil. Le gouvernail du bateau était à l'arrière. Les grands bateaux avaient une cabine de pilotage, le timonier était assis derrière le gouvernail. Notre bateau était assez grand, près de trois mètres de large et dix mètres de long, il pouvait contenir plus de cinquante personnes, mais le nombre réel de passagers qu'il transportait était triple. La cale était divisée en plusieurs compartiments, la proue, le fond du bateau, la poupe avec le moteur, les outils comme l'ancre, la corde d'ancre, l'huile de pétrole, l'équipement du moteur. Le mécanicien était assis juste sous le timonier. Il y avait un trou entre le pont et l'escalier avec une main courante pour monter et descendre. Comme l'hélice était à découvert, un jeune homme tomba accidentellement à l'eau, des jacinthes d'eau s’étaient enroulées autour de l'hélice, et une de ses mains avait été coupée.

Quelle main, la droite ou la gauche ?

Ce départ, c’était pleurer des larmes de sang.

L'homme retardait la mort par la misère.

Je voyais tout, ne détournais les yeux de rien, sauf la lune mince au fond de l'horizon, insaisissable comme un questionnement. J’apprenais à respirer. J’apprenais à respirer comme si je venais d'accoster une autre atmosphère. Respirer par le nez, respirer par la bouche, respirer par la conscience. Respirer par le ventre. Sentir toutes les odeurs nauséabondes dans la cale, la sueur humaine, l'odeur de vomi, l'odeur d'urine, l'odeur de peur. Mon esprit se brouillait, je frottais mes yeux, l’esprit redevenait clair, puis s’assombrissait et s’estompait à nouveau.

J’ai soudain envie de rentrer à la maison, dit Liên Hương.

Pourquoi penses-tu ça ?

Je ne sais pas.

As-tu faim ?

Non.

As-tu peur ?

Je ne sais pas. Je veux abandonner. Je ne vois pas mon chemin.

Tu te trompes. Nous sommes montés sur le grand bateau. Nous sommes sur le fleuve. Nous irons à la mer.

Je sais.

Mais qui sommes-nous ? Liên Hương me regardait dans la pénombre, ses yeux brillants, tristes.

Nous sommes ceux qui partent. Et qui arriveront.

Liên Hương hochait la tête. Un instant, dans la cale sombre, à une distance assez lointaine, je la voyais sourire. Pendant tout le voyage, c’était la première fois qu'elle souriait. Un sourire éclatant qui illuminait l'obscurité.

C’était bien ce que j’avais vu, n’est-ce pas ?

Ou était-ce une illusion ?

Des années plus tard, je dis : Chérie, j’ai trouvé notre chemin. Liên Hương fermait ses yeux. Elle avait toujours cru en mes paroles, en ce que je croyais. Aucune histoire que je racontais n’était jamais seulement à propos de moi. Ceux qui écoutaient se souviendraient de leur propre vie.

Ma place était à la proue du bateau. Au-dessus, il y avait un petit trou d’aération d’où l’on pouvait regarder dehors, observer depuis un recoin étroit. J’entendais beaucoup d’histoires, je les voyais. Je n’avais pas choisi cet endroit délibérément ; simplement, tout le monde se bousculait pour trouver une place confortable. Les plus faibles — les personnes âgées, les enfants seuls, ceux qui ne voulaient pas se battre — étaient poussés vers la proue, là où les vagues frappaient et où l’on avait facilement la nausée.

Au bout d’un moment, j’avais remarqué un grand seau en fer. Au début, ceux qui utilisaient ces toilettes de fortune s’y installaient devant tout le monde. Plus tard, quelqu’un avait accroché un rideau pour le cacher. Ainsi, là où j’étais allongé, c’était juste à côté du seau, séparé par un simple tissu, ma tête posée contre lui, mes oreilles à l’écoute de chaque bruit des utilisateurs, mes yeux apercevant des ombres floues. Des sons désagréables.

Le premier jour, je n’avais pas fermé l’œil de la nuit. Le deuxième, la nausée m’avait poursuivi, l’envie de vomir ne me quittait pas, je restais les yeux fermés toute la journée. Mais les yeux fermés, je ne voyais rien ; mon nez, lui, sentait toujours, et mes oreilles entendaient tout. Au troisième jour, j’avais commencé à m’habituer. Je n’avais plus besoin de retenir ma respiration. De toute façon, on ne pouvait pas la retenir pendant des heures. Je me levais, ma tête touchait presque le plafond de bois. Mes yeux fixaient le trou pour regarder dehors. En contemplant le paysage du fleuve et des rives, ma frustration s’apaisait.

Sur le bateau, à part peut-être le timonier assis à l’arrière, personne d’autre n’avait une place comme la mienne. Tout le monde était aveugle et sourd pendant cinq jours sur le fleuve. Plus tard, j’avais appris que notre bateau n’avait pas pu passer le dernier poste de garde près de l’embouchure ; nous avions dû faire demi-tour et revenir vers l’ouest. Mais grâce à ce détour, pendant ces jours sur le fleuve, mon esprit, dérivant avec les jacinthes d’eau, avait pu voir des grues voler dans la brume des vagues, entendre leurs cris mélancoliques, voir des pêcheurs jeter leurs filets sur l’eau, des bancs de poissons sautillant, d’une beauté éblouissante. J’avais entendu les chants des jeunes filles ramant, j’avais contemplé le paysage du soir, vaste et triste, comme à l’époque lointaine où nos ancêtres ouvraient des terres.

Il y avait la chaleur, la moiteur humaine étouffante dans la cale, le sommeil agité. Le matin, en se réveillant, on ne savait plus où l’on était. Les moustiques bourdonnaient, les mouches voletaient autour du bac des latrines. Elles se posaient sur mon visage pendant mon sommeil. De grosses mouches, de la taille du petit doigt d’un enfant.

Une fois, j’avais entendu le son du đờn kìm provenant d'un bateau qui passait tard dans la nuit. J’avais senti l'odeur du café flotter sur l'eau. C'était juste avant l'aube, la lune pâle vacillait comme une assiette fêlée, j’étais si fatigué que je m’étais endormi, puis je m’étais réveillé, mes mains et mes pieds me démangeaient, mon corps était couvert d'éruptions rouges. L'odeur du café m’avait fait tout oublier.

Après des jours d'immobilité dans l'obscurité, les personnes âgées étaient épuisées, les enfants souffraient de diarrhée, beaucoup toussaient, avaient de la fièvre ; je savais que si la situation durait encore quelques jours, ce serait la panique. Sur la berge, les bruits du marché et les rires, sur le fleuve le moteur pétaradant des bateaux, l'indifférence des gens, la beauté des eaux, tout cela en cet instant se fanait comme une fleur de nénuphar.

Une chaleur torride brûlait la surface de l’eau, se réverbérait dans la cale, s’immisçait dans les rêves pour les transformer en cauchemars. Le matin, en ouvrant les yeux, on ne savait plus où l’on était. On mâchait du pain dur comme de la pierre ou du riz froid dans l’obscurité. On partageait une gorgée d’eau. On murmurait. Un coup de feu retentissait au hasard, tiré au-dessus de nos têtes. Le bruit d’un marteau frappant un clou. Un enfant pleurait. Une femme vomissait à grands flots, une odeur aigre à en suffoquer.

Je tirais Liên Hương contre moi. Je l’étreignais, le cœur rempli de compassion. Je me sentais plein de remords.

L’eau coulait, mais ne pouvait pas se vider. Dans un état fantastique, à moitié éveillé, à moitié endormi, j’avais entendu un très léger bruit, de loin. J’avais ouvert les yeux et regardé autour de moi. Tout le monde dormait. J’avais refermé les yeux un instant, et j’avais entendu à nouveau le bruit. D’abord comme une goutte de rosée tombant sur une feuille, puis comme des pas, puis comme le vent. Cette sensation me procurait un plaisir étrange, comme si je n’existais plus, comme si j’étais passé dans un autre monde. J’existais encore, mais d’une autre manière. Et enfin, j’avais entendu ce chant. Je l’entendais de plus en plus clairement. J’avais fermé les yeux, si heureux que j’aurais pu mourir. La voix d’une chanteuse, rentrant tard, résonnait sur le fleuve.

traduit par Bảo Chân

HẬU RIVER

English version by the author Nguyễn Đức Tùng

The night on Hậu River, the crescent moon cast a faint glow across the rippling water and waves lapped gently against the boat’s hull. Now and then a flock of night birds swept low overhead, their wings spread wide in the moonlight. Sometimes bats fluttered dimly in the shadows like the spirits of the dead returning to visit old friends. We whispered to each other stories we had heard from the river folk. Sometimes the supervision wasn’t too strict, and we were allowed to sit on the boat’s deck to catch the breeze. Occasionally, a small boat would pass by, and our boat owner would call out to buy more food.

The atmosphere was festive like Tết, songs drifting across the river, the hum of engines, the noisy laughter and lively chatter of trade rising from a life that felt half real, half dream. A woman sat on the boat mending her husband’s torn shirt, as if she were in a peaceful village kitchen somewhere. Liên Hương peeled the remaining orange slices for me. A man massaged an old friend’s aching back. Someone recounted stories of Tết celebrations from long ago.

The scent of jasmine filled the boat’s deck, though looking around I could see no flowers, perhaps a breeze brought it from a small house ashore, freshly bloomed flowers no one had yet enjoyed. Those beautiful moments, the pure moonlit night seemed like a final gift from the homeland, recalling golden days dearly loved. For many years, I have kept only a few memories: the sound of waves, the river songs, children laughing and crying, the image of a woman sewing her husband’s shirt on the boat’s deck, and the strong jasmine scent carried on the wind.

The water rushed turbulently, waves rising high in many places, reflecting the shimmering lights from the riverbank. A cool wind swept across the water’s surface, and the boat drifted silently like a massive black whale, lost and directionless. I heard music echoing from some riverside bar. As the night deepened, the wind picked up, only a few young men lingered on the deck. I tried to climb up to breathe the fresh air but was chased down when passing a checkpoint. The footsteps of the guards pounded heavily on the deck right above us, questions, laughter, chatter, and the sharp click of bullets being loaded.

The boat kept moving through the night, the engine’s noise was drowned out by the waves crashing louder and louder against the side. In front of me, a couple sat leaning against the boat’s hull, holding each other tightly. Above us, the moon began to rise, I realized these were the early days of spring. The moon and a few stars shone over the river, the wind whistled in my ears, and the call of a night bird returning late echoed across the sky and river, like a farewell.

You took my hand, and in it I found strength and comfort.

I looked back. Cần Thơ stretched along the right bank of the Hậu River, its lights illuminating the corner of the sky. In the beginning, there was a river that split into two branches, the Tiền River and the Hậu River, two rivers that created a vast, fertile delta. The happier we are, the more we move toward the river. We move toward the river to find our roots, to reclaim lost freedom. Nothing every truly ends, every ending is just a new beginning, decline leads to growth, and even peak prosperity must give way to decline.

We made a full circle without mistakes. Are you afraid?

 I am afraid.

 Don’t be afraid. We won’t die.

 Will we be caught?

 No. We’ll escape.

 We won’t die, right?

 No.

 You won’t leave me again?

 No.

Now we speak less, thinking more deeply about the way ahead. Shallow conversations are like shallow love, like chatting with a stranger while waiting for the bus. You stop at remarks about the weather, questions anyone can answer, and as you talk, you look elsewhere, toward the approaching bus. Likewise in life, shallow relationships and love that isn’t deep enough cannot bring about profound conversations. One opens their heart like a room with an open door, you enter, going deeper, farther, more intimately. To do that, you must leave many things behind to encounter many others. There is no promise. Freedom is the same, a choice. I believe everything will be alright. The journey begins. There is nothing to fear anymore.

The weather was calm. The days of being hunted and captured were behind us. I held Liên Hương’s hand tightly. Her hand was warm and damp, resting quietly in mine.

The days filled with fear and worry had exhausted both of us, if we hadn’t boarded the boat, we would have collapsed. In the southern canals and rivers, boats came in many types and sizes depending on the waterways. The three-plank boat was made from three wooden planks joined together, gliding swiftly because its flat bottom floated close to the water’s surface. Some boats were rowed by hand, others were motorized. The "tam bản" boat usually has a roof, was long and wide. The larger "bầu" boat could travel on big rivers, cutting through water powerfully. The fishing boat was very large, with a hull for resting, and a covered deck to shield from sun and rain. The rudder was at the back. Large boats had a cabin for the helmsman sat behind the rudder.

Our boat was quite large, nearly three meters wide and ten meters long, capable of carrying over fifty people, but it was packed with three times that number. The hull was divided into several compartments: the bow, the hull itself, and the stern with the engine and equipment such as anchor, anchor rope, grease, and machine tools. The mechanic sat right below the helmsman. There was a hole between the deck and the stairs used to climb up and down. Because the propeller was exposed, a young man accidentally fell into the water. Water hyacinths got caught in the propeller, and his hand was severed.

Which hand, right or left?

This departure was marked by tears streaming like blood.

Humans delay death through suffering.

I saw everything, missing only a thin crescent moon at the edge of the sky, hiding like a question. I practiced breathing. Practiced breathing as if I had just entered a different atmosphere. Breathing through my nose, through my mouth, breathing consciously. Breathing with my belly. I sensed all the odors in the boat’s cabin—the sweat of people, the smell of vomit, urine, and fear. My mind blurred, I raised my hand to rub my eyes; they brightened, then soon dimmed again into gloom and haze.

Suddenly, I want to go home, Liên Hương said.

 Why do you think so?

 I don’t know.

 Are you hungry?

 No.

 Are you afraid?

 I don’t know. I want to give up. I can’t see my path.

 You’re wrong. We have boarded the big boat. We are on the river. We will reach the sea.

 I know.

 But who are we? Liên Hương looked at me from the darkness, her eyes shining, sorrowful.

 We are those who leave. And will arrive.

Liên Hương nodded. At one moment in the pitch-dark boat cabin, from quite a distance, I saw Liên Hương smile. Throughout the entire journey, that was the first time she smiled. The radiant smile lit up the darkness.

 Is it true that I saw it like that?

 Or was it an illusion?

Many years later, I said, “My dear, I have found our path.” Liên Hương closed her eyes. She always believed my words, in the things I believed in. None of the stories I told were just about me. Those who listened would recall their own lives.

My seat was right at the bow of the boat, above a small ventilation hole through which I could look outside, observing through a narrow view. I heard many stories, saw them unfold. I didn’t purposely choose that spot; it was simply because people jostled and pushed to get comfortable places. The weak—elderly, children traveling alone, those unwilling to push through—were pushed near the bow, where waves struck, making it easy to vomit. After a while, I noticed a large iron container, initially just a makeshift latrine sitting bare before everyone’s eyes. Later, someone tied a curtain around it. My spot lay right next to this latrine, separated only by the curtain. Knees leaned on it; ears heard the noises of those using it; eyes saw vague shadows, unpleasant sounds. On the first day, I could not sleep at all. The second day, nauseous, on the verge of vomiting, I kept my eyes shut all day. Closing my eyes blocked the sight, but my nose still smelled, my ears still heard. By the third day, I grew accustomed, no longer needing to hold my breath. After all, one cannot hold their breath for hours.

I stood up; my head just touched the wooden ceiling; eyes fixed on the hole looking outside. By admiring the river and shore scenery, I soothed my irritation. On the boat, except for the helmsman sitting behind the rudder, no one else had a seat like mine; everyone was deaf and blind for five days on the river. Later, I learned that when we approached the sea gate, our boat couldn’t pass the last checkpoint and had to turn back westward. But thanks to that, during those days on the river, with my mind drifting along floating water hyacinths, I saw a flock of storks flying through the mist of smoky waves, heard their sad calls, watched fishermen cast their nets on the water, and saw silver fish darting beautifully. I heard the songs of girls rowing boats on the river, under the vast, melancholy evening sky—like the times when ancestors came to reclaim the land.

The weather was hot; body heat poured fiercely into the boat cabin, sleep was restless. In the morning, waking up, I forgot where I was; mosquitoes buzzed, flies started swarming around the latrine, landing on my face as I slept, large flies as big as a child’s pinky fingertip. Once I heard the sound of a "đàn kìm" guitar played on a boat during a late-night outing. I smelled the fragrant coffee on the water’s surface. It was near dawn; the pale moon flickered like a broken dish. Exhausted, I fell asleep, then woke with itchy limbs and red rashes. The coffee scent made me forget everything.

After days immobilized in darkness, the elderly grew weakened, children suffered diarrhea, and many coughed or had fevers. I knew if the situation lasted a few more days, panic would set in. On shore, the sounds of markets and laughter; on the river, the chugging engines of boats; the indifference of people, the river’s beauty now seemed like withered hibiscus branches. The heat scorched the water’s surface, poured fiercely into the boat cabin, into restless sleep, blowing into dreams that turned into nightmares. In the morning, I woke up, forgetting where I was. Chewing bread hard as stone, or eating cold rice wrapped in darkness. Sharing sips of water. Whispering. Random gunshots overhead. The pounding of hammers. A child crying. A woman vomiting, the sour smell suffocating. I pulled Liên Hương close, held her, felt pity. I felt regret. Water flowed but could not cleanse.

In a surreal, half-dream, half-wake state, I heard a very faint sound from afar. I opened my eyes to look around—everyone was asleep. I closed my eyes again, then heard the sound. At first, it sounded like a dewdrop falling on a leaf, then footsteps, then the wind. That feeling gave me strange joy, as if I no longer existed, as if I passed into another world, existing in a different way. Finally, I heard that singing. It grew clearer and clearer. I closed my eyes, blissful as if I could die then. It was the voice of a late-night courtesan singer, whose song echoed over the river.

SÔNG HẬU

Đêm sông Hậu, trăng khuyết chiếu mờ mặt sông, sóng ì ọp vỗ mạn thuyền. Đôi khi một bầy chim ăn đêm bay qua sát đầu chúng tôi, cánh chúng xòe ra trong trăng. Đôi khi những con dơi bay chập choạng trong tối như những linh hồn người chết trở lại thăm bạn cũ. Chúng tôi thì thào vào tai nhau những câu chuyện nghe được từ dân làm nghề sông nước. Có lúc sự kiểm soát không gay gắt lắm, chúng tôi được phép lên sàn thuyền ngồi hóng gió. Đôi khi một chiếc ghe nhỏ đi ngang qua, ông chủ thuyền kêu lại mua thêm thức ăn. Không khí ngày tết rộn ràng, tiếng hò trên sông, tiếng máy thuyền, tiếng mua bán nói cười ầm ĩ vọng lại từ một đời sống nửa thực nửa mơ. Một người phụ nữ ngồi trên thuyền vá lại chiếc áo rách cho chồng, như thể chị đang ngồi trong một căn bếp ở thôn xóm an bình nào đó. Liên Hương bóc cho tôi những múi cam còn lại. Một người đàn ông đấm bóp cho một người bạn già đau lưng. Một người kể chuyện những kỷ niệm ăn tết ngày trước. Mùi hoa lài thơm nức trên sàn thuyền, nhìn đi nhìn lại không thấy hoa đâu, có lẽ một luồng gió mang lại từ căn nhà nhỏ trên bờ, bụi hoa mới nở không có ai thưởng thức. Những giờ phút đẹp đẽ, đêm trăng thượng huyền trong lành như được quê hương ban cho lần cuối, nhắc thuở vàng son yêu dấu. Nhiều năm qua, tôi chỉ còn giữ trong lòng đôi ba ký ức của tiếng sóng vỗ, giọng hò mặt sông, trẻ con cười và khóc, hình ảnh người đàn bà ngồi khâu áo cho chồng trên sàn thuyền, mùi lài bay sực nức trong gió.

Nước chảy cuồn cuộn, nhiều nơi sóng dâng cao, chiếu lấp lánh ánh đèn từ bờ sông. Gió mát thổi rào rào mặt nước, thuyền trôi lặng lẽ như một con kình ngư, đen ngòm, mất phương hướng. Tôi nghe tiếng nhạc vọng lại từ quán xá nào đó trên bờ. Càng về khuya, gió càng mạnh, chỉ có vài thanh niên đi lại trên sàn, tôi cố leo lên để hít thở không khí trong lành, bị đuổi xuống khi qua trạm kiểm soát. Những bước chân của lính gác giẫm mạnh trên sàn thuyền, ngay trên đầu chúng tôi, tiếng hỏi, tiếng cười nói, tiếng lên đạn lịch kịch. Con thuyền đi mãi trong đêm, tiếng máy nổ bị che khuất bởi tiếng sóng càng lúc càng lớn đập rầm rầm vào mạn. Trước mặt tôi một cặp tình nhân ngồi dựa vào lòng thuyền ôm chặt lấy nhau. Trên đầu chúng tôi vầng trăng bắt đầu lên, tôi nhận ra đó là những ngày xuân mới tới, ánh trăng và vài ngôi sao chiếu rọi mặt sông, gió thổi ù ù bên tai, tiếng một con chim đi ăn đêm về muộn hót ngang trời, vang đi trên mặt sông, như lời từ giã.

Anh cầm lấy tay em, anh tìm thấy ở đó sức mạnh và sự an ủi.

Tôi quay nhìn lại. Cần Thơ nằm bên hữu ngạn sông Hậu, ánh điện chiếu sáng góc trời. Thoạt kỳ thủy, có một dòng sông, dòng sông chia làm hai nhánh, sông Tiền và sông Hậu, hai con sông làm nên vùng châu thổ rộng lớn mênh mông trù phú. Chúng ta càng hạnh phúc, càng đi về phía dòng sông. Đi về phía dòng sông để tìm lại cội nguồn. Đi về phía dòng sông để tìm lại tự do đánh mất. Sự vật không bao giờ tới chỗ cùng tận, tận cùng thì lại bắt đầu, suy cực lại thành, thịnh cực phải suy.

Đi hết một vòng không lầm lỗi. Em có sợ không?

Em sợ.

Đừng sợ. Chúng ta sẽ không chết.

Chúng ta có bị bắt không?

Không. Chúng ta thoát.

Chúng ta không chết chứ?

Không.

Anh sẽ không xa em nữa?

Không.

Giờ đây chúng tôi nói ít, suy nghĩ sâu hơn về con đường trước mặt. Những cuộc đối thoại nông cạn cũng tựa như tình yêu nông cạn, như cuộc tán gẫu khi bạn ngồi chờ xe buýt với người lạ. Bạn dừng lại ở những nhận xét về thời tiết nắng mưa, những câu hỏi ai cũng có thể trả lời, và trong khi trò chuyện bạn nhìn về phía khác, phía chiếc xe buýt sắp tới. Cũng vậy trong cuộc đời, những mối quan hệ nông cạn, những tình yêu không đủ sâu sắc, không thể mang lại những cuộc đối thoại sâu sắc. Một người mở trái tim ra như một căn phòng mở cửa, bạn đi vào, sâu hơn, xa hơn, thân mật hơn. Vì thế, bạn phải bỏ lại sau lưng nhiều thứ, để gặp được nhiều thứ khác. Không có một lời hứa nào cả. Tự do cũng vậy, đó là một chọn lựa. Tôi tin mọi chuyện rồi ổn thỏa cả. Cuộc lữ bắt đầu. Không có gì đáng sợ nữa.

Thời tiết êm ả. Những ngày bị săn đuổi, bắt giữ đã qua. Tôi nắm chặt tay Liên Hương. Tay nàng ấm ướt, để yên trong tay tôi. Những ngày sợ hãi và lo lắng làm cả hai chúng tôi kiệt sức, nếu không được lên thuyền lớn hôm nay chúng tôi sẽ ngã gục. Trong những kênh rạch miền Nam, thuyền có nhiều loại, nhiều cỡ tùy theo địa thế sông nước. Xuồng ba lá là do ba miếng gỗ ghép lại, lướt nhanh, vì đáy thuyền phẳng, nổi gần mặt nước. Có thuyền chèo tay, có thuyền lắp máy. Ghe tam bản thường có mui, dài và rộng. Ghe bầu lớn hơn có thể đi trên sông lớn, rẽ nước mạnh. Ghe chài rất lớn, lòng thuyền làm chỗ nghỉ ngơi, sàn thuyền có mui che mưa nắng. Bánh lái thuyền nằm ở đằng sau. Ghe thuyền lớn có ca bin buồng lái, người tài công ngồi sau bánh lái. Thuyền của chúng tôi khá lớn, gần ba mét bề ngang, mười mét bề dài, chứa được năm mươi người, nhưng số người nó mang đi là gấp ba. Khoang thuyền chia làm nhiều ngăn, mũi thuyền, lòng thuyền, đuôi thuyền có máy, các dụng cụ như mỏ neo, dây neo, dầu mỡ, trang thiết bị của máy. Chỗ người thợ máy ngồi ngay dưới chỗ người tài công. Có một lỗ trống giữa sàn thuyền với cầu thang vịn trèo lên trèo xuống. Vì chân vịt để trần, một thanh niên vô ý rơi xuống nước, bèo quấn vào chân vịt, đứt ngang một bàn tay.

Bàn tay nào, phải hay trái?

Cuộc ra đi này, khóc ra máu đầm đìa.

Con người trì hoãn cái chết bằng sự khốn khổ.

Tôi nhìn thấy tất cả, không để sót một điều gì, trừ một vầng trăng mỏng mảnh cuối trời, lẩn lút như câu hỏi. Tập thở. Tập thở như tôi vừa đến bầu khí quyển khác. Thở bằng mũi, thở bằng miệng, thở có ý thức. Thở bụng. Cảm nhận hết mùi hôi trong khoang thuyền, mồ hôi người, mùi nôn mửa, mùi nước tiểu, mùi sợ hãi. Tâm trí tôi mờ đi, đưa tay lên dụi mắt, nó sáng lại, được một lúc lại âm u mờ mịt.

Bỗng nhiên em muốn về nhà, Liên Hương nói.

Sao em nghĩ vậy?

Em không biết.

Em đói phải không?

Không.

Em sợ?

Em không biết. Em muốn đầu hàng. Em không nhìn thấy con đường đi của mình.

Em lầm rồi. Chúng ta đã xuống thuyền lớn. Đang ở trên sông. Chúng ta sẽ ra biển.

Em biết.

Nhưng chúng ta là ai? Liên Hương nhìn tôi từ trong bóng tối, ánh mắt của nàng sáng lên, buồn bã.

Chúng ta là những người ra đi. Và sẽ đến.

Liên Hương gật đầu. Có một lúc trong khoang thuyền tối om từ một khoảng cách khá xa tôi nhìn thấy Liên Hương mỉm cười. Trong suốt chuyến đi, đó là lần đầu tiên nàng mỉm cười. Nụ cười rạng rỡ sáng lên trong tối.

Đúng là tôi đã nhìn thấy như thế, phải không?

Hay là ảo giác?

Nhiều năm sau, tôi nói: em, anh đã tìm thấy con đường của chúng ta. Liên Hương nhắm mắt lại. Nàng bao giờ cũng tin vào lời nói của tôi, vào những điều mà tôi tin tưởng. Không một câu chuyện nào tôi kể lại chỉ là kể về tôi. Những người lắng nghe sẽ nhớ lại cuộc đời của chính họ. Chỗ ngồi của tôi ở ngay mũi thuyền, phía trên có lỗ nhỏ thông hơi từ đó có thể nhìn ra ngoài, quan sát trong góc hẹp. Tôi nghe được nhiều chuyện, nhìn thấy chúng. Tôi không cố tình chọn chỗ ấy, chẳng qua vì mọi người xô qua đẩy lại, giành chỗ nằm tiện lợi, người nào yếu đuối như người già, trẻ con đi một mình, người không muốn chen lấn, sẽ bị đẩy ra gần phía khu vực mũi thuyền, nơi bị sóng đánh, dễ nôn ói. Sau một lúc, tôi nhận ra thùng sắt lớn, mới đầu người dùng thứ cầu tiêu dã chiến này ngồi trơ ra trước mắt mọi người, về sau có người buộc tấm màn kéo lại, vậy chỗ tôi nằm sát với cái thùng cầu tiêu, cách nó một tấm màn, đầu gối lên nó, tai nghe tiếng động của người sử dụng, mắt nhìn thấy bóng mờ mờ, âm thanh khó chịu. Ngày thứ nhất, tôi hoàn toàn không ngủ được. Ngày thứ hai, lợm giọng, buồn ói, suốt ngày nhắm mắt, nhắm mắt thì không nhìn nhưng mũi vẫn ngửi, tai vẫn nghe. Sang ngày thứ ba tôi bắt đầu quen thuộc, không cần nín thở. Dù sao người ta cũng không thể nín thở hàng giờ được, tôi đứng lên, đầu chạm vừa khéo vào trần gỗ, mắt đặt vào cái lỗ nhìn ra ngoài, nhờ ngắm cảnh vật trên sông nước, trên bờ, mà tôi nguôi ngoai nỗi bực mình. Trên thuyền có lẽ trừ viên tài công ngồi ở bánh lái đằng sau, không còn ai có chỗ ngồi như tôi, mọi người mù điếc trong năm ngày trên sông. Về sau tôi biết khi ra đến gần cửa biển thì ghe chúng tôi không thể qua trạm gác cuối cùng, phải quay đầu đi ngược về phía tây, nhưng cũng nhờ thế mà những ngày trên sông, tâm trí để trôi theo những đám lục bình, tôi đã được nhìn thấy đàn sếu bay qua mịt mờ khói sóng, nghe tiếng kêu buồn buồn của chúng, nhìn người chài lưới tung lưới trên mặt nước, những đàn cá tung tăng ánh bạc đẹp mê người. Tôi nghe tiếng hò trên sông của những cô gái chèo thuyền, cảnh trời chiều tối mênh mông buồn bã, như ngày xưa tiền nhân đi mở nước. Trời nóng, hơi người dội hầm hập trong khoang thuyền, giấc ngủ chập chờn, buổi sáng mai thức dậy quên mình ở đâu, muỗi vo ve, ruồi bắt đầu bay đi bay lại trên thùng cầu tiêu, bám vào mặt khi tôi ngủ, những con ruồi nhặng to bằng đầu ngón tay út trẻ con. Một lần nghe tiếng đờn kìm của con thuyền đi chơi khuya. Tôi ngửi thấy mùi cà phê thơm lừng mặt nước. Đó là lúc gần tới sáng, trăng bạc màu chập chờn như cái dĩa bị vỡ, tôi mệt quá ngủ thiếp đi, lại thức dậy, tay chân ngứa ngáy, người nổi ban đỏ. Mùi cà phê làm tôi quên hết. Sau những ngày bất động trong bóng tối, người già suy kiệt, trẻ con bị tiêu chảy, nhiều người ho, nóng sốt, tôi biết nếu tình cảnh kéo dài vài hôm nữa, sẽ hoảng loạn. Trên bờ, tiếng chợ búa tiếng cười nói, trên sông tiếng máy nổ xình xịch của thuyền bè, sự lãnh đạm của con người, vẻ đẹp của sông nước giờ đây tất cả như cành phù dung héo rũ. Trời nóng, đốt cháy mặt nước, dội hầm hập vào khoang thuyền, vào giấc ngủ chập chờn, thổi vào giấc mơ thành ác mộng, buổi sáng mai thức dậy quên cả mình ở đâu. Nhai bánh mì cứng như đá hay gói cơm nguội trong bóng tối. Chia nhau hớp nước. Thì thào. Tiếng súng ai bắn vu vơ trên đầu. Tiếng búa nện vào đinh. Một đứa trẻ khóc. Một người phụ nữ ói vọt ra, mùi chua đến nghẹt thở. Tôi kéo Liên Hương lại gần, ôm lấy nàng, thương xót. Tôi cảm thấy hối hận. Nước chảy mà chưa thể thông đi. Trong trạng thái kỳ ảo, nửa mơ nửa tỉnh, tôi nghe thấy một tiếng động rất nhỏ từ xa. Tôi mở mắt nhìn quanh, mọi người đều ngủ cả. Tôi nhắm mắt lại một lúc lại nghe thấy tiếng động. Thoạt đầu như một giọt sương rơi xuống trên lá, lát sau như tiếng bước chân, lát sau như tiếng gió. Cảm giác ấy làm tôi sung sướng lạ thường, tựa như tôi không còn hiện hữu, tưởng như tôi đã qua một thế giới khác, cũng hiện hữu nhưng theo một cách khác, cuối cùng tôi nghe được tiếng hát ấy. Bây giờ càng lúc càng nghe rõ. Tôi nhắm mắt lại, sung sướng tưởng có thể chết đi được. Tiếng một người ca kỹ đi chơi về khuya cất giọng hát trên sông.

Nguyễn Đức Tùng

(Thuyền)