THUYỀN VÀ TIẾNG VIỆT

Ghi chép của Võ Thị Như Mai

Nguồn: Vầng trăng tri thức.

 Sáng nay, một buổi giao lưu trực tuyến ấm cúng và sâu sắc đã được tổ chức, nơi những người yêu văn chương cùng lắng nghe, chia sẻ và cảm nhận về Thuyền, tác phẩm mới nhất của nhà văn, bác sĩ Nguyễn Đức Tùng.

Cuốn sách vừa được Nhà xuất bản Phụ Nữ ấn hành và ra mắt đồng loạt tại cả ba miền Bắc – Trung – Nam, đã nhanh chóng gây xúc động mạnh với đông đảo bạn đọc trong và ngoài nước, đặc biệt lan tỏa sâu rộng tới cộng đồng Việt Nam hải ngoại.

Sáng nay mình thật sự rất bận, nhưng vẫn cố gắng tham gia để được lắng nghe và học hỏi. Hai phần đầu mình theo dõi khá kỹ, phần cuối thì vừa làm việc vừa nghe nên không theo sát được trọn vẹn.

Trước buổi Zoom, mình đã đọc khá nhiều bài viết về Thuyền và có dịch một số đoạn khi tác giả mới bắt đầu viết, nhưng vẫn chưa kịp đọc sách vì đến hôm sau sách mới tới, lúc đó mình đã trở lại Úc.

 Buổi trò chuyện Zoom là một cuộc gặp gỡ trong chữ, nơi người đọc và người viết cùng nhau trò chuyện về nội dung tác phẩm, đồng thời suy ngẫm về tiếng Việt như một con thuyền chuyên chở cảm xúc, lịch sử, thân phận và lương tri.

Mình viết bài này như một cách ghi lại kịp thời buổi trò chuyện, để khỏi quên những điều đã nghe và cảm nhận. Đồng thời, mình cũng chia sẻ với tư cách là người đã dịch trọn vẹn cuốn Thư gửi con trai của Nguyễn Đức Tùng, và đã từng dịch khoảng mười chương trong tiểu thuyết Thuyền.

Buổi chia sẻ mở đầu bằng phần đọc đầy biểu cảm của nghệ sĩ, nhà văn Nguyễn Thị Minh Ngọc, trích một đoạn trong Thuyền cùng lời bài hát “Người đi qua đời tôi”. Giọng đọc của chị sâu lắng, đầy nhạc tính đã ngay lập tức kéo người nghe vào không gian ngôn ngữ mà Nguyễn Đức Tùng tạo dựng: ngắn gọn, cô đọng, đậm chất thơ, đầy nhịp điệu, âm thanh, như những con sóng ngôn từ lặng lẽ vỗ vào lòng người.

Nhiều người tham dự đã xúc động vì chính tiếng Việt qua cách viết và cách đọc đã khiến những gì tưởng chừng như xa xôi trở nên gần gũi đến nghẹn lòng.

 PGS. TS. Toán học Tạ Quang Sơn, chuyên môn về Lý thuyết Tối ưu, vốn quen với tư duy chặt chẽ và logic, chia sẻ sự xúc động cá nhân sâu sắc sau khi đọc Thuyền. Anh nói, tác phẩm có 24 chương, là những chuỗi hiện thực tưởng như rời rạc, nhẹ nhàng, nhưng lại chứa sức mạnh khôn lường của nỗi đau và mất mát mà người Việt từng trải.

Những cảnh đời, số phận, và cả cái chết được khắc họa không bi lụy, không lên án, không tô đậm, mà nhẹ như hơi thở, để người đọc tự mình xâu chuỗi, tưởng tượng, và thấm thía.

Anh Sơn đặt câu hỏi: “Tôi tin đó là sự thực. Nhưng chấn thương tâm lý ấy, điều gì giúp anh vượt qua?”. Có lẽ, như chính nhà văn chia sẻ sau đó, chính tiếng Việt là phương tiện để ông “làm sáng ý thức” của mình, để chữa lành và kết nối.

Nguyễn Đức Tùng chia sẻ về phương pháp sáng tác của ông: ngắn gọn, trong sáng, nhưng ẩn chứa nhiều tầng nghĩa. Với ông, viết văn không phải là dựng nên một thế giới mới, mà là soi chiếu vào phần sâu kín trong bản thân, phần tiềm thức, phần vô thức, nơi không có sự rào cản của logic, chỉ còn lại cảm giác, liên tưởng và bản năng người.

Ông dùng những câu văn ngắn, đôi khi không có chủ ngữ, không chấm câu, để dòng cảm xúc được tuôn chảy tự nhiên, gần với kỹ thuật “dòng ý thức” (stream of consciousness). Chính điều đó tạo nên sự “mờ ảo trong sáng” của văn phong ông, càng rõ bao nhiêu, lại càng gợi mở bấy nhiêu.

“Càng là tôi, thì càng là con người trên thế gian này.” – Nguyễn Đức Tùng

 Ngôn ngữ trong Thuyền không chỉ là công cụ biểu đạt mà là một thứ ánh sáng mỏng, xuyên qua những tầng ký ức, lướt qua mái ngói thời gian, chạm vào từng tế bào cảm xúc.

Nhiều người đọc là nhà văn, nhà nghiên cứu, dịch giả, giáo viên tiếng Việt ở nước ngoài đã chia sẻ những rung động sâu sắc trước sức mạnh của ngôn ngữ Nguyễn Đức Tùng.

Riêng tôi, trong vai trò người dịch một tác phẩm khác của anh sang tiếng Anh, luôn cảm nhận tiếng Việt như một ngôi nhà. Có lúc, gió lùa buốt giá; có lúc, ấm lên mùi rơm rạ. Mỗi lần dịch, tôi có cảm giác mình đang chèo một chiếc thuyền trong sương mù. Bởi ngôn ngữ trong tác phẩm của anh quá trong, quá mảnh, quá tinh tế đến mức chỉ cần một thao tác thiếu cẩn trọng cũng có thể làm rơi vỡ một hạt bụi ngôn từ.

Tiếng Việt của Nguyễn Đức Tùng không cầu kỳ, không phô trương, nhưng nó đập vào đâu cũng để lại khoảng lặng. Một sự im lặng mà sau đó, mình không còn nói được nữa.

Hồ Thị Thanh Bình nhớ nhất khoảnh khắc khi Nguyễn Đức Tùng trong vai trò một bác sĩ chăm sóc bệnh nhân tại trại tị nạn. Chính lòng nhân ấy đã làm nên cái nhìn rất người, rất nhân hậu trong Thuyền.

Còn với Bùi Mai Hạnh (Melbourne), người đã nhiều năm sống ở nước ngoài, Thuyền là “một sự cứu chuộc”. Chị kể, từng sợ không dám cầm cuốn sách vì ám ảnh, nhưng rồi lại đọc đến hai lần và thấy trong đó bừng sáng lương tri, vẻ đẹp và sự tha thứ.

“Trong cảnh lửa cháy và bạo hành, lại hiện lên mùi gỗ cháy trong buổi cắm trại tuổi thơ, ai có thể nghĩ ra một liên tưởng như thế? Nhưng đó là sự kỳ diệu của tiếng Việt.” chị Bùi Mai Hạnh nghẹn ngào.

 Trịnh Thùy Trang, giáo viên dạy tiếng Việt tại Đài Loan, chia sẻ niềm xúc động khi nghe đọc Thuyền. Chị ngạc nhiên vì người Việt ở hải ngoại vẫn gìn giữ tiếng Việt rất trong trẻo, chuẩn xác, và thấm đẫm văn hóa. Chị cũng cho biết tác phẩm của các nhà văn hải ngoại rất được độc giả Đài Loan quan tâm và mong Thuyền sớm được dịch sang tiếng Trung để bạn đọc nơi đây có cơ hội tiếp cận.

Với Nguyễn Thị Loan, ký ức về một bức thư tình mẹ cô từng cất giữ vẫn còn in đậm trong tâm trí. Đó là một bức thư lãng mạn, được gửi từ nước ngoài bởi người yêu cũ của mẹ, một thuyền nhân, không phải là cha cô. Dù không còn nhớ hết nội dung, nhưng Nguyễn Thị Loan luôn khắc ghi câu chữ ấy: Một mối tình không mang hạnh phúc sát cạnh, mà để rời xa.

Người đàn ông ấy đã chọn ra đi, sống đời lưu vong, nhưng khi cuộc sống nơi xứ người đã ổn định, ông vẫn nhớ về người ở lại và gửi thư về, lá thư được mẹ cô giữ gìn đến tận hôm nay và từng chia sẻ lại với cả cha cô cũng như với chính cô.

Từ bức thư đó, Nguyễn Thị Loan cảm nhận được một mối liên hệ sâu sắc giữa ký ức cá nhân và những lát cắt hiện lên trong tiểu thuyết Thuyền.

Cô đặc biệt ấn tượng với một chương, có lẽ là chương 19 hoặc 20, nơi toàn bộ chương gần như không xuất hiện dấu chấm câu, chỉ là những dấu phẩy liên tiếp. Cảm xúc, vì thế, tuôn trào như những con sóng bất tận.

Cô bày tỏ mong muốn được hỏi nhà văn Nguyễn Đức Tùng: liệu đây có phải là một chủ ý nghệ thuật, một cách để thể hiện sự dâng trào cảm xúc trong dòng hồi tưởng?

Nguyễn Đức Tùng hồi đáp rằng, khi sáng tác, ông không chỉ thể hiện mà còn để cho cảm xúc và suy nghĩ bên trong tâm hồn mình bộc lộ rõ ràng qua từng câu chữ. Phương pháp ông lựa chọn tập trung vào việc để cho nội dung bên trong phát triển một cách tự nhiên, không bị ràng buộc bởi sự kiểm soát chặt chẽ của ý thức.

Đối với ông, viết không phải là hành động ngồi xuống và cố gắng điều khiển mọi thứ, mà là để cảm xúc và dòng suy tưởng được tự do tuôn chảy.

Ông áp dụng hai yếu tố chính trong quá trình sáng tác: thứ nhất là khuynh hướng viết tự do, tức là viết theo cảm xúc và tiềm thức mà không bị chi phối bởi quy luật hay khuôn mẫu nào; thứ hai là kỹ thuật dòng ý thức (stream of consciousness), một phương pháp từng được nhiều nhà văn hiện đại sử dụng để ghi lại mạch suy nghĩ liên tục, phản ánh chân thực những gì diễn ra trong nội tâm.

Sự kết hợp giữa hai phương pháp này giúp Nguyễn Đức Tùng viết ra những điều mà ngay cả trong trạng thái ý thức bình thường, ông có thể chưa nhận biết đầy đủ. Ông từng chia sẻ rằng chính sự không kiểm soát ấy đã mở đường cho dòng viết tuôn chảy nhanh và sâu, nhiều khi còn nhanh hơn những chương viết theo lối thông thường.

Điều đó là nhờ ông đã chạm đến phần tiềm thức, nơi sâu thẳm, ít khi hiện diện trong đời sống ý thức thường ngày, nhưng lại có sức chi phối mạnh mẽ.

Sau khi hoàn thành bản thảo, Nguyễn Đức Tùng mới quay lại để chỉnh sửa và làm sáng rõ một số chi tiết, nhưng phần cốt lõi vẫn được giữ nguyên theo mạch tuôn của tiềm thức. Chính sự dẫn dắt ấy đã tạo nên sức sống nội tại và chiều sâu chân thật cho tác phẩm của ông.

 Cùng chia sẻ góc nhìn giáo dục, tiến sĩ Tinh Thy lưu ý rằng Thuyền sử dụng nhiều câu văn đặc biệt không tuân theo cú pháp ngữ pháp phổ thông, nhưng lại giàu chất nghệ thuật. Vì vậy, cần đặc biệt lưu ý khi sử dụng làm tư liệu dạy học tiếng Việt, để không hiểu sai giá trị và cấu trúc ngôn ngữ trong văn chương.

Theo nhà phê bình Văn Giá, tiểu thuyết Thuyền của Nguyễn Đức Tùng là một tác phẩm thể hiện rõ nét tiếng Việt trong một lối viết trữ tình-suy tưởng. Thay vì tập trung vào những sự kiện, biến cố dài dòng, tác giả sử dụng ngôn ngữ một cách tiết chế, giản lược, tập trung khai thác sâu sắc nội tâm nhân vật “tôi” qua dòng ý thức dồn dập, tràn trề cảm xúc và suy tư.

Tiếng Việt trong tác phẩm không đơn thuần là công cụ kể chuyện, mà trở thành phương tiện thể hiện trạng thái tinh thần, sự ám ảnh, hoang mang và những suy ngẫm liên tục của nhân vật.

Câu chữ được viết tuôn trào, liên tục, nhiều khi xóa dấu chấm để giữ mạch dòng suy nghĩ, tạo nên một nhịp điệu đặc biệt, vừa căng thẳng, vừa mềm mại, gợi mở những chiều sâu nội tâm.

Cách xử lý tiếng Việt như vậy đã giúp Thuyền trở thành một tiểu thuyết không chỉ kể về cuộc hành trình của những thuyền nhân mà còn là một khám phá nghệ thuật tinh tế, độc đáo của tiếng Việt trong thể loại tiểu thuyết hiện đại.

Ngoài những nhân vật được nêu tên, buổi Zoom còn có sự hiện diện của nhiều sinh viên, giáo viên tiếng Việt, đại diện nhà xuất bản, độc giả từ khắp nơi. Tất cả cùng hội tụ trong một không gian đầy cảm xúc, nơi tiếng Việt, không chỉ là ngôn ngữ, mà là ký ức, là đau thương, là ánh sáng, là hy vọng, là căn nhà mà mỗi người Việt có thể quay về.

 Tác phẩm Thuyền, qua lời kể, lời đọc, lời bàn, đã không còn là một cuốn sách nữa. Nó trở thành một vùng nước chung – để người Việt, ở bất cứ nơi đâu, có thể đặt tay xuống, chạm vào, và nhận ra mình đang cùng nhau trôi trong một dòng sông ngôn ngữ đầy nhân tính và thơ mộng.

Buổi thảo luận trên Zoom được tổ chức theo hình thức rất gần gũi và cởi mở: nghệ sĩ Minh Ngọc đọc một đoạn văn ngắn, rồi dừng lại để mọi người cùng trò chuyện, chia sẻ cảm nhận và suy nghĩ về đoạn văn ấy.

Cách làm này giúp ai cũng có thể tham gia, dù đã đọc kỹ Thuyền hay chỉ mới nghe lần đầu, bởi trọng tâm không đặt vào cốt truyện, mà vào cách tác phẩm vang lên qua tiếng Việt: sâu lắng, gợi mở và đầy sức nặng biểu cảm.

Chính nhờ thế, buổi thảo luận không chỉ là một buổi nói chuyện về sách, mà còn là một không gian cùng nhau lắng nghe tiếng Việt rung lên như một dòng chảy của ký ức và văn chương.

27.07.2025

Võ Thị Như Mai

-----------------------

Chương trình online Đọc sách THUYỀN do Ngọc Hân-Vầng trăng tri thức tủ sách gia đình tổ chức

-----------------------

 Đặt mua tiểu thuyết THUYỀN – 128k – giao miễn phí nội thành TP.HCM

 Qua zalo 0782787828 – Ngọc Hân

 VẦNG TRĂNG TRI THỨC – TỦ SÁCH GIA ĐÌNH

 https://www.youtube.com/@tusachgiadinh

 https://www.facebook.com/vangtrangtrithuc