Tài liệu tham khảo: Những ngày đầu của Văn Học Hải Ngoại(Da Màu)

Viên Linh (1938-2024)

Sau ba tiếng đồng hồ rời trại tạm cư Indiantown Gap ở Pennsylvania, lúc 5 giờ 15 chiều ngày 3 tháng 8, 1975 chiếc xe buýt Trailways đỗ bến thủ đô Washington, D.C., nơi nhà thờ Mount Vernon ở đường số 9 East đã bảo trợ gia đình chúng tôi.

Hình bìa một số những tờ tạp chí Việt ngữ xuất bản sớm nhất sau 1975 tại hải ngoại: Lửa Việt (Nguyễn Ngọc Bích-Viên Linh, 1975), Hồn Việt (Nguyễn Hoàng Ðoan-Ngọc Hoài Phương, 1975), Ðuốc Tuệ (Giác Ðức-Viên Linh,1976), Trắng Ðen (Việt Ðịnh Phương, 1976), Người Việt Tự Do ở Nhật (Ngô Chí Dũng, 197…), Việt Nam Hải Ngoại (Ðinh Thạch Bích, 1977), Thời Tập (Viên Linh-Nguyễn Hữu Hiệu, 1979). (Hình: Viên Linh)

Hôm ấy nhằm cuối tháng Sáu âm lịch, tôi không thể ngờ rằng chỉ vài tháng sau mình đã thư từ điện thoại với bằng hữu văn chương và thực hiện được “Giai phẩm Xuân Bính Thìn”, phát hành trước Tết Nguyên Ðán, nhằm ngày 31 tháng 1, 1976. Ðó là báo Xuân của “Trung Tâm Phối Hợp Ðịnh Cư Việt Kiều”, tôi là người thực hiện tờ báo, từ việc liên lạc với các nhà văn nổi tiếng miền Nam, đặt ra những câu hỏi của bài phỏng vấn đầu tiên, xin bài vở, trình bày sắp xếp, từ việc dàn cột báo tới kẻ chữ các nhan đề bài, họa sĩ Ngọc Dũng vẽ tranh minh họa, phụ bản của Thái Bá, hí họa có Long Ân; anh Nguyễn Ngọc Bích người của trung tâm là chủ bút. Hẳn nhiên lúc ấy tại nhiều nơi trên thế giới người tị nạn Cộng Sản cũng đã có thể làm báo Xuân theo truyền thống báo chí miền Nam, riêng tại miền Ðông Bắc Mỹ, theo sự hiểu biết của tôi, tờ “Lửa Việt Xuân Bính Thìn (1976)” là giai phẩm văn học đầu tiên của Văn Học Hải Ngoại. Tờ giai phẩm ấy in hệt một tờ báo Xuân của miền Nam, cái khác chính yếu là nhận định của các nhà văn nhà thơ cộng tác về đất nước người, về tâm sự lưu vong. Tháng 4 này 2015, hình dung tổng quát về 40 năm Văn Học Hải Ngoại, tốt nhất xin hãy bắt đầu tìm hiểu nền văn học ấy bằng những sáng tác nhận định đầu tiên xuất hiện trong năm lưu vong đầu tiên.

Sáng tác có:

– Nghiêm Xuân Hồng: Xuân thực hay xuân mộng (tùy bút).

– Mặc Ðỗ: Cái áo len màu rêu (truyện ngắn).

– Hùng Lân (nhạc sĩ): Tuyết rơi (bản nhạc).

– Võ Phiến: Mưa giăng tuyết đổ.

– Viên Linh: Cố hương (thơ).

– Trần Phong Vũ: Về một cái hẹn nơi quê cũ (truyện ngắn).

– Nguyễn Ðức Nam: Mùa xuân không trở lại (truyện ngắn).

– Kim Y: Hờn vong quốc.

– Vi Khuê: Hoang vu.

– Huyền Vũ (ký giả thể thao): Hướng nhớ người đi.

Sau gần một năm trên xứ người

(Cuộc phỏng vấn của Viên Linh và trả lời của các trí thức văn nghệ sĩ: Nghiêm Xuân Hồng, Mặc Ðỗ, Phạm Duy, Hà Mai Phương, Võ Phiến, Lê Văn Khoa, Vi Khuê, Trần Phong Vũ, Lê Tuấn, Trùng Dương, Ngô Vương Toại. Câu hỏi nòng cốt là: “Ðối với anh chị, khác biệt đáng kể nhất giữa đời sống ở Việt Nam trước kia và đời sống của anh chị ở Hoa Kỳ hiện nay?”)

Xin trích dẫn vài nhận định. Chúng ta sẽ thấy những nhận định khác biệt của mỗi người, chúng tôi chỉ lọc ra một vài câu ngắn gọn.

Nhà văn Nghiêm Xuân Hồng, Seattle: “Câu này có lẽ nhiều người di cư khác cũng trả lời như tôi. Tôi nghĩ điểm khác biệt nhất là ở đây đời sống tuy ít sợ đói kém chiến tranh, nhưng lại sợ nhất là buồn. Xã hội Mỹ này quá tổ chức, tổ chức đến độ không để lại một bất ngờ nào cho cuộc đời. Tôi thấy hình như Mỹ thiếu một cái gì. Thiếu một chút thơ mộng, một chút phi lý, một chút hỗn độn, một chút tình người, một chút nhân sinh quan tiêu dao. Trước kia sống ở Sài Gòn bấp bênh loạn lạc nhưng vui hơn. Nhưng bây giờ chắc Sài Gòn cũng chẳng vui gì.”

Nhà văn Mặc Ðỗ, Houston: “Tôi thấy đáng kể nhất là không gian, ở Sài Gòn kích thước thành phố nhỏ hơn, ở đây rộng lớn hơn nhiều quá. Ở Sài Gòn, Mai Thảo với tôi đi kiếm một người bạn từ trung tâm thành phố qua trường đua Phú Thọ đã thấy xa, ở đây hễ đi đâu cũng hàng nửa giờ chạy xe trên freeway. Kích thước rộng lớn nhưng cũng chẳng tạo ảnh hưởng mới tới tâm hồn. Ở miền Nam (Hoa Kỳ) này không có nhiều tuyết, nếu có thì cảnh đạp tuyết đi mua rượu về uống với bạn có lẽ khác với Sài Gòn ra tiệm cô bé Tầu đường Lê Lợi xách một chai whiskey về. Khác vì giống như cảnh trong truyện Tầu vừa đọc vừa mê hồi mới lớn.”

Nhà nhiếp ảnh Lê Văn Khoa: “Ở Việt Nam tôi làm việc như điên, cả ngày lẫn đêm. Mỗi ngày chỉ ngủ được 4 hoặc 5 giờ, tuy mệt nhưng thích thú vì làm được việc cho quê hương dân tộc và nhất là cho thế hệ trẻ đáng yêu của mình. Hiện tại ở đất Mỹ này tôi chưa có gì làm ở không buồn muốn điên. Tôi sẽ cố làm cho người Mỹ biết đến văn hóa và những khía cạnh đẹp của Việt Nam.”

Nhạc sĩ Phạm Duy, Cali: “Ðời sống của tôi ở đâu cũng chỉ có một mục đích: Ca hát! Khi hát bài buồn khi hát bài vui, tùy theo cảm xúc! Có khác biệt thì chỉ ở chỗ khi ở Việt Nam thì ít lo về đời sống, còn ở đây thì phải lo nhiều.”

Nhà văn Võ Phiến, Minnesota: “Ở Sài Gòn tôi là một người hữu ích; ở đây tôi là một cục nợ. Ở Sài Gòn tôi trưởng thành, tự do; ở đây phải có kẻ dìu dắt, đón dẫn, và đếm từng đồng ‘xen’ trong túi tôi. Ở đây người ta cố gắng tìm cho tôi một công việc là để cho tôi khỏi nằm vạ ăn báo [bám] xã hội, chứ không phải vì cần đến một khả năng nào đó của tôi. Mặt khác, ở Sài Gòn tôi sống; ở Minnesota tôi giương mắt xem người ta sống. Không bạn bè thân thuộc, không có một góc phố quen, không có một cái quán cũ kỹ mà quen thuộc, một công viên một dặng [rặng] cây, một khúc sông quen thuộc, không có những người láng giềng thân tình. Không có tất cả những cái ấy thì sống làm sao?”

Ký giả Trần Phong Vũ, Kansas City: “Câu hỏi của anh thật dễ mà cũng thật khó trả lời. Tôi không biết phải chọn cái khác biệt nào là ‘đáng kể nhất’ vì đối với tôi đời sống ở đây hoàn toàn khác biệt với những năm tháng cũ khi tôi còn sống ở Sài Gòn. Cho tới giờ phút này khi đã thực sự sống kiếp tha phương tôi mới chợt nhận ra một điều nghịch lý là giữa một quê hương súng đạn thường bị coi là chậm tiến và bị bắt buộc phải hạn chế nhiều quyền tự do thì tôi lại cảm nhận thấy đời sống của mình có phần phong phú, phóng túng hơn trong khi ở đây Kansas City, MO, tôi vẫn không giấu được nỗi ngậm ngùi vì đời sống bị vây hãm mất mát một cách đáng sợ… Ở Sài Gòn tụi mình hình như không có ngày cuối tuần… nhưng tôi vẫn thường có cái cảm giác nôn nóng náo nức khi nghĩ tới một buổi chiều Thứ Bảy, một buổi sáng Chủ Nhật được la cà trên hè phố, tán gẫu trong một quán cà phê hay cùng dăm ba người bạn cắm cúi nặn quân bài bên bàn xì phé… Ngày cuối tuần của tôi ở đây bây giờ chỉ còn mang ý nghĩa đơn thuần của một ngày nghỉ, không phải lao động. Ngày được ở nhà… để ngủ hay để nhìn lũ con cũng đang loay hoay tù túng như cha nó. […] Một người bạn đồng nghiệp cũ ở Sài Gòn hiện làm cu-li trong một nhà máy ở Ohio biên thư than thở đủ điều về những đảo lộn trong đời sống hiện tại của anh. Cuối thư anh viết; ‘Dù sao qua đây vì không có chỗ chạy rông nên mình có dịp gần gũi vợ con hơn hồi ở Sài Gòn. Âu cũng là một cái may, phải không anh?”

Kịch sĩ Lê Tuấn, Virginia Beach: “Tôi có thể làm lại tất cả, có lại tất cả những gì tôi mất về mặt vật chất nhưng còn về tinh thần thì tôi bất lực. Ðó là nỗi đau đớn nhất của tôi trong cuộc đời này.”

Một bài lục bát làm trong năm 1975 tại hải ngoại:

Cố hương

Xa nhau thôi nhé thu vàng

Lá rơi trên tuyết hồn tan dưới đường

Nhớ gì nơi ấy cố hương

Tóc xanh em gái dặm trường trung du.

Lộ cao con mắt sương mù

Hồn xa nam bộ mùa thu có về

Về trong gốc rạ thân tre

Ðứng trên bên bắc nằm bè vòm sông.

Theo xe hồn xuống phố phường

Trục quay hồn chạy yêu thương chốn nào

Ngõ này đây bạn ta sao

Ðèn kia đã tắt lối vào quán khuya

Trong thân thảo mộc hồn về

Rưng rưng sắc đỏ ủ ê màu đà

Mùa xuân hồn ở trong hoa

Hồng soi nhan sắc vàng pha áo đời.

Qua đồng cỏ lác hồn ơi

Kinh xưa nổi váng đây rồi phù sa

Nhập vào thôi nhé thân ta

Bình minh rạch nhỏ chiều tà biển khơi

Tỉnh ra ta ở quê người

Hiên nay vắng bạn lòng thời thiếu ai

Cửu Long ơi chín sông dài

Lao xao đất gọi hoài hoài nước kêu.

Trôi đi viễn xứ, đời chiều

Mênh mông tâm trí tiêu điều cảnh hoang

Nhớ nhau còn chút canh tàn

Gửi nhau cái bóng trên tường đêm nay.

Viên Linh

Nguồn: Da Màu/ “40 năm Văn Học Hải Ngoại, 1975-2015”, nhật báo Người Việt (Cali), 4/2015.